Με αφορμή την επέτειο του μεγάλου σεισμού στις 23 Απριλίου του 1933 που κατέστρεψε την πόλη της Κω και σκόρπισε τον θάνατο, μεταφέρουμε από τον δεύτερο τόμο του βιβλίου της Ιστορίας του Ιταλού ιστορικού LucaPignataroILDODECANESOITALIANO 1912-1947 πουπραγματεύεται τα ιστορικά γεγονότα της διοίκησης του MarioLagoαπό το 1923-1936, τα γεγονότα εκείνων των ημερών που ακολούθησαν τον σεισμό. Στις σελίδες 341-359, υπάρχει το κεφάλαιο TerremotoericostruzionediCoo.
Ο συγγραφέας δίνει πολλές πληροφορίες και περιγράφει τα γεγονότα του σεισμού με ένα γλαφυρό τρόπο και αυτός ήταν ο λόγος που παρακάλεσα τον φίλο μου γιατρό Μανώλη Αναστασάκη, γνώστη της Ιταλικής γλώσσας, να μεταφράσει τις σελίδες αυτές για να μάθουμε τι συνέβη τις μέρες εκείνες με όλες τις λεπτομέρειες.
Ο σεισμός και η ανοικοδόμηση της Κω
Τις πρώτες πρωινές ώρες της 23 Απριλίου 1933, Κυριακής έφθασαν στο κυβερνείο της Ρόδου τηλεγραφήματα που ανέφεραν σεισμικές δονήσεις στη Σύμη και Κάλυμνο με ελαφρές ζημίες σε κτήρια , Στις 08.00 μια δόνηση έγινε αντιληπτή και στη Ρόδο χωρίς συνέπειες . Στις 10,40 τηλεγράφημα από την Κω ανέφερε : «Ισχυρότατος σεισμός, η μισή Κως κατεστραμμένη, πολλά θύματα, των οποίων ο αριθμός είναι ακόμα άγνωστος. Ζητούνται ενισχύσεις από Λέρο και αιτούνται γιατροί, μέσα και εργαλεία για απομάκρυνση των συντριμμάτων. Από τότε οι ειδήσεις εξακολουθούσαν να έρχονται με συχνό ρυθμό, [342] και τα στελέχη της Διοίκησης της Ρόδου ήταν συνεχώς πάνω από τον τηλέγραφο συμπληρώνοντας αναφορές για τα όσα παρελάμβαναν.
Ο Grivellari(αντικυβερνήτης) που ήταν σε ανάρρωση στο νοσοκομείο λόγω μιας λοίμωξης, έδωσε εντολή να συγκεντρωθούν στη Ρόδο όλα τα σχετικά εφόδια απαραίτητα για την αποστολή, ενώ το μότορσιπ Grimani προερχόμενο από τη Σμύρνη με προορισμό την Ιταλία αναγκάστηκε να φορτώσει είδη πρώτης ανάγκης και προσωπικό απαραίτητο για την παροχή πρώτων βοηθειών και ανθρωπιστικής βοήθειας.
Ο Γενικός Γραμματέας εξ άλλου έδωσε εντολή αναχώρησης του ναρκαλιευτικού Legniano, ενημέρωσε το σκάφος Stampaliaπου ήταν αγκυροβολημένο στον Πειραιά να είναι έτοιμο, με το πρώτο σήμα, να αποπλεύσει για όπου θα έπαιρνε εντολή και έθεσε το σκάφος Καλλιθέα στην διάθεση του διοικητή της Ρόδου. Εστάλη τηλεγράφημα στο αεροδρόμιο της Λέρου να σταλεί ένα αεροσκάφος στην Κω για αποστολές αναγνώρισης.
Ο Διοικητής του λόχου Reginaσυνταγματάρχης GiulioVandenHeuvelμε 40 σκαπανείς, με τον Ταγματάρχη μηχανολόγο Miari , μαζί με το τεχνικό προσωπικό, επιβιβάστηκαν όλοι στο πλοίο Grimaldi μαζί με όλα τα απαραίτητα υλικά για τις πρώτες βοήθειες . Επίσης από Λέρο αναχώρησαν άνδρες και είδη για Κω. Στις 12.15 ο Grivellari, τηλεγράφησε, «Μόλις είστε σε θέση παρακαλώ αναφέρατε εάν τα μέσα και άνδρες που εστάλησαν από Λέρο και Ρόδο επαρκούν και αν επαρκούν οι άνδρες, χωρίς υπερβολές , όπως συνήθως συμβαίνει». Η απάντηση από την Κω έφτασε στις 15.40: «επείγον αποστείλατε τεχνικό προσωπικό για κατεδαφίσεις και απομάκρυνση ερειπίων επίσης ζητούνται υλικά για την κατασκευή σκηνών».
Στις 16.30 ο Crivellariανακοίνωσε ότι ο Μηχανικός Πολεοδόμος Miari, μαζί με τεχνικούς θα φτάσει στην Κω με το μότορσιπ Grimani κατά τις 18.00. Για τη στέγαση των πληγέντων αποστέλλονται με το ίδιο μέσο 75 μεγάλες σκηνές, εκτός από 100 σκηνές που αποστέλλονται από Λέρο. Έτερο τηλεγράφημα του Γ. Γραμματέα την ίδια ώρα: «Φροντίζουμε αποστολή μεγαλύτερου αριθμού σκηνών για προσωρινή τακτοποίηση, γιατί νομίζω ότι είναι προτιμότερη αυτή η τακτοποίηση , ώστε στη συνέχεια να διατεθούν προϋπολογισμοί για τελικές οριστικές κατοικίες που θα κατασκευαστούν σύντομα με το κατάλληλο οργανωτικό πρόγραμμα». Στις 17.40 : «Για τα απαραίτητα αιτήματα προς κεντρική κυβέρνηση (Ρώμη) παρακαλώ αφού ανακοινωθεί η εισήγηση του μηχανολόγου Miari, ανακοινώστε μας κατά προσέγγιση τις συνολικές ανάγκες , ώστε να προϋπολογιστούν τα κονδύλια για την ανοικοδόμηση της πόλεως Κω και λοιπών χωριών του νησιού».
Επίσης διατέθηκαν κλίνες και υγειονομικό προσωπικό σε θάλαμο νοσηλείας του αεροδρομίου διέθεσαν ακόμα τους θαλάμους προσωπικού του αεροδρομίου για τους ελαφρότερα τραυματισμένους (περίπου 100 κλίνες). Όλος ο στρατός καθώς και τα σώματα ασφαλείας της Ιταλικής διοίκησης της Κω καθώς και η πολιτοφυλακή διετέθησαν προς παροχή βοήθειας και περίθαλψης προς τους πληγέντες. Επίσης κατέφτασαν από τη Λέρο οπλίτες, ναύτες σμηνίτες και υγειονομικό προσωπικό και λίγες ώρες αργότερα κατέφθασε από Ρόδο το Grimaldiμε υγειονομικό υλικό και τρόφιμα και τον χειρουργό Gallinaτου νοσοκομείου Ρόδου, όπως επίσης το επόμενο πρωί αναχώρησαν πλοία προς Λέρο και Ρόδο για τη μεταφορά τραυματιών στα εκεί νοσοκομεία. Αφίξεις των ως άνω ειδών ακολούθησαν και τις επόμενες μέρες και διευθετήθηκε η Παρασκευή 7.000 καθημερινών μερίδων, περίπου όσοι ήσαν και οι κάτοικοι της πόλης της Κω και εστάλησαν τρόφιμα πρώτης ανάγκης (αλεύρι, ρύζι κλπ.) προς το επαρχείο του νησιού.
Στις 01,30 της νυκτός, ανέφερε ο Crivellari ότι το 90% των κτισμάτων της Παλαιάς Πόλης είχαν γκρεμιστεί, στην υπόλοιπη πόλη τα κατεστραμμένα κτίσματα ήταν περίπου 50%. [344]
Στις 08.25 ο Portaανακοίνωσε ότι οι βεβαιωμένοι νεκροί μέχρι τώρα ήταν 74, τραυματίες πάνω από 300. Ακολούθως ο Crivellari τον ενημέρωσε ότι κάποιοι άστεγοι θα μεταβαίνανε σε συγγενείς που κατοικούσαν σε άλλα νησιά, αλλά θα ήταν μεμονωμένες περιπτώσεις.
Το πρωί της 25ης ο Portaανακοίνωσε ότι το κόστος για τα αντίσκηνα ήταν περίπου 600.000 λιρέτες για κάθε 1000 άτομα και για τις επισκευές περίπου 1.500.000 ανά 1000 κατοίκους. Οι άστεγοι ανέρχονταν σε 5.000. Το ίδιο βράδυ ο Grassiniανακοίνωσε ότι όλη μέρα συνεχίζονται οι προσπάθειες περισυλλογής των πτωμάτων και η απομάκρυνση των συντριμμιών Έως το βράδυ οι νεκροί ανήλθαν σε 130. Οι πιο σοβαρά τραυματισμένοι μεταφέρθηκαν στη Ρόδο και Λέρο. Με τις σκηνές που έφτασαν, στεγάστηκαν όλοι οι άστεγοι, που ήταν πάνω από 5.000. Έγινε συντονισμός για το ξεκίνημα των εμπορικών καταστημάτων, ιδίως των τροφίμων, έστω και σε προσωρινές κατασκευές. [345] Τα αρτοποιεία παρήγαγαν σύντομα περίπου 3 τόνους ψωμί την ημέρα. Συγκεντρώθηκαν φορτηγά για την απομάκρυνση των συντριμμάτων και των κατεδαφισθέντων υλικών. Κάθε τόσο συνέβαιναν δευτερογενείς δονήσεις και ο καιρός ήταν βροχερός.
Στις 26 ο Crivellari τηλεφώνησε στον MelaRivanoο οποίος υπηρετούσε στη Νομαρχία της Massa(Ιταλία) και του ζήτησε να τον ενημερώσει για την όλη νομοθεσία που αφορά τις φυσικές καταστροφές και τις απαιτούμενες ενέργειες στις περιπτώσεις των εδαφών των αποικιών του ιταλικού βασιλείου.
Όταν συνέβη η καταστροφή ο MarioLagoήταν στο Κάπρι όπου ενημερώθηκε τηλεγραφικώς από τον Porta. Ακολούθως ο MarioLagoέστειλε στονCrivellati τηλεγράφημα στο οποίο του ζητούσε να μεριμνήσει για όλες τις επείγουσες διαδικασίες και παράλληλα ζήτησε οικονομική βοήθεια από την κεντρική κυβέρνηση. Ο Lagoυπολόγιζε στην αυταπάρνηση και το πνεύμα συνεργασίας των πολιτικών και στρατιωτικών Αρχών και να ήταν σε αναμονή των ζημιών μετά τις πρώτες διαπιστώσεις και καταγραφές . Ο Crinellari τον ενημέρωσε και του περιέγραψε τις διαστάσεις της καταστροφής και τις πρώτες ενέργειες Και διάσωσης και συντονισμού που έγιναν .
Η Ρώμη ενημερώθηκε αλλά ο Γενικός Γραμματέας της Κυβέρνησης θεώρησε συνετό και ωφέλιμο ο M.Lagoο ίδιος να διαπιστευόταν προς την Κυβέρνηση για την αναγκαιότητα μιας οικονομικής βοήθειας, και επιφυλασσόταν να προδικάσει εκ των προτέρων, πράγμα που ο MarioLago έκαμε και άμεσα ενημέρωσε την Κεντρική Κυβέρνηση ώστε να αποφασιστούν η αναγκαιότητα λήψης εκτάκτων μέτρων και αποστολής υλικών και οικονομικής βοήθειας.
Το πρωί της 24ης ο Lagoενημέρωσε ότι θα επιστρέψει στη Ρόδο στις 26. Στις 27 ο Κυβερνήτης υπερίπτατο τα 3 χωριά της Νισύρου και τα χωριά της Κω, έπειτα επισκέφτηκε όλες τις συνοικίες της πόλης της Κω για να αντιληφθεί το μέγεθος της καταστροφής . Στη συνέχεια μετέβη στη Λέρο και επισκέφτηκε τους τραυματίες. Την επομένη επέστρεψε στη Ρόδο με την διαπίστωση ότι σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα είχαν προσφερθεί οι πρώτες βοήθειες και απομακρυνθεί τα ερείπια και έγινε ο λοιπός συντονισμός με τον καλλίτερο τρόπο. Το ηθικό των κατοίκων άρχισε να ανεβαίνει και διαπιστωνόταν ή ενότητα και η αποφασιστικότητα όλων των συντονιστικών ενεργειών. Από τη Ρώμη, ο Πρωθυπουργός [346] και ο Ιταλικός Ερυθρός Σταυρός προσφέρθηκαν να αποστείλουν υλικά, αλλά ο MarioLagoαπάντησε ότι δεν υπάρχει ανάγκη αποστολής υλικής βοήθειας, αλλά ήταν αναγκαία η αποστολή μιας σημαντικής οικονομικής βοήθειας για να διοργανωθεί η ζωή των πολιτών και να αρχίσει άμεσα η ανοικοδόμηση της πόλεως με νέα πολεοδομικά κριτήρια. Στις 3 Μαΐου ο Lagoαναχώρησε για Ιταλία με σκοπό να αναφέρει τις συγκεκριμένες ανάγκες.
Οι Σαμαρείτες καλόγριες της Ιερής Καρδιάς (SacroCuore) που ήταν στην Κω , πρόσφεραν ότι είχαν για το καθημερινό συσσίτιο σε όλους τους άστεγους με δύο γεύματα την ημέρα και σημειώνεται ότι σ’ αυτά τα συσσίτια συμμετείχαν και όλοι οι κυβερνητικοί παράγοντες ακόμα και ο ίδιος ο Κυβερνήτης ήδη από τις πρώτες μέρες της λειτουργίας τους. Στο επόμενο διάστημα γινόντουσαν ενέργειες να τακτοποιηθούν σε συγγενικά σπίτια, σε χωριά και σε άλλα νησιά, ατόμων, ώστε να ανακουφιστούν όσο το δυνατόν οι υποδομές των συσσιτίων.
Ο Δήμαρχος (podesta) της Κω Ιωάννης Οικονομίδης εξ ονόματος του δημοτικού συμβουλίου ευχαρίστησε δημόσια τον Διοικητή Δωδεκανήσου για όλα όσα εγκαίρως και αποτελεσματικώς έκαμαν για την ανακούφιση τραυματιών αστέγων και προστασία των περιουσιών, όπως επίσης και τον Διοικητή του Πολεμικού Ναυτικού για τις ηρωικές του συνεχείς προσπάθειες σε όλους τους τομείς.
Για τις εργασίες απομάκρυνσης ερειπίων και επισκευών εν γένει οι Αρχές φρόντισαν να χρησιμοποιήσουν τοπικό εργατικό δυναμικό. Ως τα τέλη Μαΐου στο νησί στεγάζονταν σε σκηνές 4.953 άτομα και 5.700 σε υπόστεγα και στη Νίσυρο 219 σε σκηνές.
Η είδηση του σεισμού σύντομα μεταδόθηκε παντού. Ο καθολικός Αρχιεπίσκοπος monsignorCastellaniβρισκόταν στην Κω και την ώρα του σεισμού [347] τελούσε θεία λειτουργία στην καθολική εκκλησία , όπου απέστειλε τηλεγράφημα στον Πάπα. Ο MarioLagoαναφέρει προς τον Ιταλό Υπουργό των Εξωτερικών μια ανθρώπινη χειρονομία εκ μέρους του δήμου του Bodrumγια την αποστολή αυγών όπου απλά είχε σαν σκοπό την έκφραση συμπαράστασης προς τους κατοίκους του γειτονικού τους νησιού. Ήταν γνωστές από τότε οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ Bodrum και Κω. Ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών που καταγόταν από την Κω απέστειλε ένα χρηματικό ποσό προς τους ομοεθνείς του κατοίκους της Κω. Στη Ρόδο ο Μητροπολίτης Απόστολος δίνει εντολές στους ιερείς του νησιού όπως πραγματοποιούν εράνους στους πλούσιους ευκατάστατους Ροδίους για την ανακούφιση των πληγέντων Κώων. Ο ίδιος ο Επίσκοπος προσέφερε 500 λίρες. Η εφημερίδα MesasaggerodiRodi, άνοιξε κατάλογο προσφορών από την οποία συνελέγησαν 4.000 λιρέτες. Από τον Κυβερνήτη MarioLago 1.000 λιρέτες από τον Crivellari και διάφορα σημαντικά πρόσωπα παρόμοια ποσά από τους Ιταλούς εμπόρους. Ο βασιλιάς της Ιταλίας πρόσφερε 35.000 και 50.000 από το PNF.
Προσφορές προτάθηκαν και από φορείς της Ελληνικής Πολιτείας (Αρχιεπίσκοπος Ελλάδος Χρυσόστομος) αλλά η Διοίκηση Δωδεκανήσου δεν τις αποδέχτηκε καθώς το πρόγραμμα υποστήριξης των σεισμοπαθών θα το μεριμνούσε το Ιταλικό κράτος. Ο φόβος των Ιταλικών Αρχών ήταν να μην οργανωθούν Ελληνικά σωματεία ή φορείς ή ιδιώτες από τη Ελλάδα, ώστε να μην οργανωθεί κλίμα αλυτρωτισμού. Το αυτό έγινε και με το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, όπου ο εκεί Ιταλός πρόξενος έλαβε οδηγίες από τον MarioLagoνα μη δεχτεί βοήθεια από την εκεί Ελληνική Κοινότητα.
Η Ιταλική Κυβέρνηση επίσης ανησυχούσε μήπως δημοσιεύονταν φωτογραφίες από τις πληγείσες περιοχές , για να μη φανεί ότι αυτές είχαν σκοπό την οργάνωση εράνων και ακόμα για να μην επηρεαστεί και αποθαρρυνθεί ο τουρισμός στα νησιά.
Στην Ιταλία ο MarioLagoμερίμνησε για την απονομή πολιτικών τίτλων και μεταλλίων ανδρείας και τιμής στους Crivellatiκαι Porta τα οποία απονεμήθηκαν από τον βασιλέα το 1935. Παρά την ηλικία του μερίμνησε ανελλιπώς ώστε να φτάσει η βοήθεια σε κάθε απομακρυσμένο σημείο. Ακόμα πέτυχε την έγκριση 10.000.000 λιρετών που του αποδόθηκαν σταδιακά μέσα στο 1933.
Ο Κυβερνήτης, μόλις επέστρεψε στη Ρόδο εξέδωσε σειρά αποφάσεων με στόχο την τακτοποίηση και τον προγραμματισμό για την ανοικοδόμηση της Κω, π.χ. σε διάταγμα που εξέδωσε στις 21.6.33 με αριθμό 129 αποφασίζει λόγω της καταστροφής μεγάλου μέρους της πόλης που αλλοιώθηκε εντελώς αποφασίζει την επανεκτίμηση αυτών των περιοχών τον σχεδιασμό και σταδιακή υλοποίηση νέων ρυμοτομικών σχεδίων, κτηρίων Δημοσίας και κοινής ωφέλειας , κατοικιών, νέων πολεοδομικών σχεδίων συνοικισμών κατοικιών κλπ. Την ολοκληρωμένη μελέτη, προγραμματισμό και υλοποίηση τους αναλαμβάνει η Ιταλική Διοίκηση. Επίσης απαγορεύονται για μια 3ετία η σύνταξη και διεκπεραίωση οποιασδήποτε συμβολαιογραφικής πράξης. Συστήθηκε μια Επιτροπή Διαχείρισης του σεισμού που θα διαχειριζόταν όλα τα εγκρινόμενα ποσά και τους προϋπολογισμούς. Αποφασίστηκε επίσης πως όποιοι κάτοικοι επλήγησαν με την απώλεια της περιουσίας τους, που για λόγους κοινού συμφέροντος δεν θα επιτρεπόταν η ανοικοδόμηση των κατοικιών τους, θα τους διατίθεντο σε άλλη περιοχή εδάφη της ίδιας έκτασης ώστε να προβαίνουν στην ανοικοδόμηση νέων κατοικιών. Απαλλοτριώθηκαν πολλές περιοχές της πόλης που θα προορίζονταν για την πραγματοποίηση των νέων πολεοδομικών σχεδίων. Αποζημιώθηκαν όλες οι αγροτικές περιοχές με ευθύνη των Δημάρχων για τις αξίες των αγροτικών προϊόντων εκείνης της χρονιάς. Απαλλάχτηκαν από τους φόρους όλα τα κτίσματα που θα εγείρονταν στο νησί. [349]
Το κεφάλαιο συνεχίζεται με τα διατάγματα που εκδόθηκαν και άλλες λεπτομέρειες καθώς και τις ενέργειες του κυβερνήτη για εξοικονόμηση πόρων για την ανοικοδόμηση της νέας πόλης.
