Στην Κω τα καλοκαίρια μετριούνται πλέον όχι με μέρες αλλά με αφίξεις. Κάθε πτήση φέρνει εκατοντάδες επισκέπτες, γεμίζει τα στενά με φωτογραφίες και φωνές σε δεκάδες γλώσσες. Οι αριθμοί μιλούν για ρεκόρ, οι εικόνες για ευημερία. Κι όμως, κάτω από το λαμπερό σκηνικό του Αιγαίου, το ίδιο το νησί δείχνει σημάδια κόπωσης. Οι κάτοικοι βλέπουν τις υποδομές να πιέζονται, τους φυσικούς πόρους να εξαντλούνται, την τοπική παραγωγή να συρρικνώνεται και την καθημερινότητα να διαμορφώνεται όλο και περισσότερο από τις ανάγκες των επισκεπτών. Η Κως βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι: να συνεχίσει στον δρόμο του μαζικού τουρισμού, όπως τον ξέρει, ή να χαράξει μια πορεία που θα εξασφαλίζει και το μέλλον της. Και δεν είναι μόνη της σε αυτό το δίλημμα. Η ίδια πίεση ασκείται σήμερα σε πολλά νησιά της Μεσογείου, όπου ο τουρισμός μετατρέπεται από πηγή ανάπτυξης σε δοκιμασία αντοχής.
Ο υπερτουρισμός σε… νούμερα
Η λέξη «υπερτουρισμός» δεν είναι πια αφηρημένος όρος που αφορά κάποιους μακρινούς προορισμούς. Στην Κω έχει αποκτήσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και μετρήσιμα δεδομένα. Το 2009 το νησί υποδέχτηκε περίπου 653.000 επισκέπτες, ενώ το 2024, οι διεθνείς αφίξεις έφτασαν τα 1,4 εκατομμύρια περίπου. Πρόκειται για μια εκρηκτική αύξηση της τάξης του 114% μέσα σε μόλις δεκαπέντε χρόνια. Αυτή η αλλαγή δεν σηματοδοτεί απλώς την επιτυχία ενός τουριστικού προορισμού, αλλά τη ριζική μεταμόρφωση του τόπου.
Η εξέλιξη των καταλυμάτων επιβεβαιώνει αυτή τη στροφή. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, το 2009 η Κως διέθετε συνολικά 40.240 ξενοδοχειακές κλίνες· το 2023 ο αριθμός αυτός ανήλθε στις 57.463, σημειώνοντας διαφορά 42,8%. Το πιο ανησυχητικό, ωστόσο, καταγράφεται στα ξενοδοχεία πέντε αστέρων: από 5.136 κλίνες το 2009, εκτινάχθηκαν στις 23.223 το 2023, δηλαδή μια αύξηση της τάξης του 352%. Την ίδια στιγμή, οι κλίνες σε ενοικιαζόμενα δωμάτια κατέρρευσαν από 20.882 το 2009 σε μόλις 5.855 το 2023, μείωση σχεδόν 72%.
Η μετάβαση προς τις μεγάλες, πολυτελείς μονάδες δεν έχει μόνο κοινωνικό αντίκτυπο· έχει και σοβαρό οικονομικό. Τα all inclusive πακέτα συγκεντρώνουν σχεδόν όλη τη δαπάνη του επισκέπτη εντός του ξενοδοχείου, αφήνοντας ελάχιστο χώρο για την τοπική αγορά. Έτσι, οι μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις βλέπουν τα έσοδά τους να συρρικνώνονται, ενώ ένα μεγάλο μέρος των κερδών καταλήγει εκτός του νησιού, σε πολυεθνικές αλυσίδες ή και ιδιοκτήτες που δεν ζουν καν στην Ελλάδα. Παράλληλα, το περιβαλλοντικό αποτύπωμα μεγαλώνει: νερό για πισίνες και γκαζόν, ενέργεια για τεράστιες εγκαταστάσεις, απορρίμματα που ξεπερνούν τις αντοχές του τόπου. Το μοντέλο της «πολυτέλειας» συνδέεται συχνά με την σπατάλη, την ώρα που οι κάτοικοι ανησυχούν για την επάρκεια βασικών φυσικών πόρων.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε εξέλιξη το Τοπικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Κω, όπως και σε όλη τη χώρα. Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, οι μελετητές τοποθετούν τον δείκτη ανεκτού πληθυσμού επισκεπτών για το σύνολο της Κω στο 1,8, με όριο το 2. Αυτό σημαίνει ότι κινείται λίγο κάτω από το όριο ασφαλούς ισορροπίας ανάμεσα στον αριθμό των κατοίκων και των τουριστών. Όταν οι επισκέπτες είναι πολλαπλάσιοι του τοπικού πληθυσμού, τότε κάθε πτυχή της ζωής, από την κατανάλωση νερού και ενέργειας μέχρι την κυκλοφορία στους δρόμους και την διαχείριση των απορριμμάτων, αποκτά εκρηκτικές διαστάσεις. Ωστόσο, έχουν ήδη εγκριθεί νέα σχέδια για επιπλέον κλίνες που αναμένεται να αυξήσουν την πίεση, πιθανώς ξεπερνώντας το όριο, με συνέπειες στην τοπική υποδομή και το περιβάλλον. Οι τοπικές αρχές δεν φαίνεται να αξιοποιούν επαρκώς αυτά τα δεδομένα. Παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις πολιτών και συλλογικοτήτων, ο Δήμος δεν έχει δώσει σαφείς απαντήσεις για το πώς οι μελέτες φέρουσας ικανότητας θα ενσωματωθούν στον τοπικό πολεοδομικό σχεδιασμό του νησιού.
Ο αντίκτυπος
Τα νούμερα αυτά δεν είναι απλώς στατιστικές, αφηγούνται μια ιστορία. Το νησί μετατρέπεται σε προορισμό για μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες all inclusive, που συγκεντρώνουν τα έσοδα εντός των εγκαταστάσεών τους, αφήνοντας ελάχιστα περιθώρια για την τοπική αγορά. Στο ίδιο σκηνικό έρχονται να προστεθούν και τα καταλύματα τύπου Airbnb, που πολλαπλασιάζονται ραγδαία. Ειδικά μέσα στην πόλη και σε μικρά χωριά, η διάδοσή τους αφαιρεί κατοικίες από την τοπική αγορά, τροφοδοτώντας φαινόμενα στεγαστικής κρίσης. Νέοι, εργαζόμενοι, γιατροί και αναπληρωτές καθηγητές δυσκολεύονται να βρουν προσιτή στέγη, καθώς τα ενοίκια προσαρμόζονται στις απαιτήσεις της τουριστικής αγοράς και όχι στις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας.
Οι μικρές επιχειρήσεις, που παραδοσιακά στήριζαν την τουριστική ταυτότητα της Κω και διοχέτευαν το εισόδημα σε περισσότερες οικογένειες, βρίσκονται σε υποχώρηση. Γενικότερα, δεν αμφισβητείται η επιθυμία να βρίσκεται το νησί στους κορυφαίους προορισμούς, αλλά το είδος του μαζικού τουρισμού που αποφέρει κέρδη μόνο στους μεγάλους παίκτες είναι πρόβλημα. Αντίθετα, χρειάζονται μοντέλα τουρισμού που στηρίζουν την τοπική κοινωνία και οικονομία, διασφαλίζοντας αειφορία.
Αυτή η υπερσυγκέντρωση τουριστικής δραστηριότητας εξαντλεί το νησί και το καθιστά εξαρτημένο από έναν μόνο τομέα. Οποιαδήποτε διαταραχή στον τουρισμό, μια πανδημία, μια διεθνής κρίση, μια γεωπολιτική ένταση, μπορεί να απειλήσει σοβαρά την οικονομική ζωή της. Παράλληλα, η έμφαση στο τουριστικό προϊόν συχνά σημαίνει ότι οι ανάγκες των επισκεπτών καλύπτονται με εισαγόμενα αγαθά: από φρούτα και λαχανικά, μέχρι γαλακτοκομικά και ποτά. Έτσι, τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια τροφοδοτούνται με προϊόντα που ταξιδεύουν χιλιάδες χιλιόμετρα, ενώ οι ντόπιοι παραγωγοί μένουν στο περιθώριο στερώντας από την κοινότητα τα οφέλη της τοπικής παραγωγής.
Πρωτοβουλίες του νησιού
Σε αυτό το πλαίσιο, γεννήθηκε η πρωτοβουλία Kos Locally Grown. Η αφετηρία ήταν ένα πρόγραμμα Erasmus, με συμμετοχή μαθητών, εκπαιδευτικών και του Συλλόγου Αγροτών Κω. Η ιδέα ήταν απλή αλλά δυνατή: να δημιουργηθεί ένα διακριτό σήμα για τα προϊόντα του νησιού, που να λειτουργεί ως ταυτότητα και να ενημερώνει τον καταναλωτή «αυτό το προϊόν είναι δικό μας, στηρίξτε το». Ένα βάζο μέλι, ένα μπουκάλι κρασί ή μια συσκευασία τυριού αποκτούν αμέσως διαφορετική βαρύτητα: δεν είναι πλέον ανώνυμα προϊόντα, αλλά συνδεδεμένα με τον τόπο και τους ανθρώπους που τον ζουν. Σήμερα, η πρωτοβουλία αυτή λειτουργεί ως αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία, αναδεικνύοντας την τοπική παραγωγή και καθιστώντας την ορατή σε κατοίκους και επισκέπτες. Το όφελος δεν είναι μόνο οικονομικό. Η ενίσχυση της τοπικής κατανάλωσης μειώνει τις εισαγωγές, άρα και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, ενισχύοντας τη βιωσιμότητα του νησιού.
Σε παράλληλη κατεύθυνση κινείται το Sustainable Kos, μια πρωτοβουλία που δεν περιορίζεται σε απλές καμπάνιες ενημέρωσης, αλλά επιχειρεί να θέσει τη βιωσιμότητα στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης με τρόπο τεκμηριωμένο. Το εγχείρημα δεν επικεντρώνεται τόσο στο να κινητοποιήσει τους πολίτες σε μεμονωμένες πράξεις καθημερινότητας, αλλά στο να ασκήσει πίεση στην τοπική αυτοδιοίκηση, η οποία καλείται να λαμβάνει κρίσιμες αποφάσεις. Το μήνυμα είναι σαφές: η διαχείριση του τουρισμού, του χώρου και των πόρων του νησιού δεν μπορεί να στηρίζεται σε αποσπασματικές κινήσεις, αλλά χρειάζεται στρατηγική με όρους βιωσιμότητας και με γνώμονα το δημόσιο συμφέρον. Μέσα από εκδηλώσεις, παρεμβάσεις και συνεργασίες με ειδικούς, το Sustainable Kos επιχειρεί να δείξει ότι η βιωσιμότητα δεν είναι μια αφηρημένη έννοια, αλλά μια αναγκαιότητα που πρέπει να ενσωματωθεί στον σχεδιασμό του αύριο για την Κω.
Πού βρισκόμαστε εν τέλει;
Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν αυτά τα μικρά, τοπικά βήματα μπορούν να αποτελέσουν απάντηση σε ένα τόσο μεγάλο φαινόμενο όπως ο υπερτουρισμός. Η αλήθεια είναι ότι μόνα τους δεν αρκούν. Ενώ τέτοιες προσπάθειες υπάρχουν και αποδεικνύουν ότι το νησί έχει εναλλακτικές δυνατότητες, οι τοπικές αρχές και οι επίσημες μελέτες που χαράσσουν την κατεύθυνση του πολεοδομικού σχεδιασμού φαίνεται να τις παραγνωρίζουν. Οι αριθμοί που δείχνουν την εκρηκτική αύξηση των ξενοδοχειακών κλινών, και ειδικά των μεγάλων, πολυτελών μονάδων, δεν αντιμετωπίζονται ως καμπανάκι κινδύνου. Αντίθετα, συχνά παρουσιάζονται ως ένδειξη «ανάπτυξης», χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ότι η ανάπτυξη αυτή είναι άνιση και επικίνδυνα εξαρτημένη από ένα μονοδιάστατο μοντέλο τουρισμού. Χρειάζεται στρατηγικός σχεδιασμός από την πολιτεία, επενδύσεις σε υποδομές που να αντέχουν την αυξημένη ζήτηση και ρυθμίσεις που θα προστατεύουν τους φυσικούς πόρους και τον δημόσιο χώρο.
Η Κως αν συνεχίσει στον ίδιο δρόμο, κινδυνεύει να φτάσει, αν δεν έχει ήδη φτάσει, σε σημείο κορεσμού, όπου το νησί θα προσφέρει μεν μια τουριστική εμπειρία, αλλά εις βάρος της ποιότητας ζωής των κατοίκων και της βιωσιμότητας των πόρων του. Αν όμως στηριχτεί στις δικές της δυνάμεις, ενισχύοντας την τοπική παραγωγή, καλλιεργώντας μια κουλτούρα σεβασμού προς το περιβάλλον και υιοθετώντας ένα μοντέλο που δεν θα μετράει μόνο αφίξεις, τότε μπορεί να μετατραπεί σε παράδειγμα για όλο το Αιγαίο.
* Τα στοιχεία είναι από τις σελίδες: Sustainable Kos | Kos | Facebook και https://www.stathmosnet.gr/koinonia/item/16621-i-kos-exei-perithoria-peraitero-domisis
