Δίκαιος, ο ορεινός άρχοντας που για κορώνα του έχει το Εκκλησάκι της Θείας Μεταμόρφωσης του Σωτήρα Χριστού. Σαν πάλλευκο περιστεράκι καθισμένο στην κορυφή του νησιώτικου βουνού, ευλογεί τους πιστούς και βοηθά τους ορειβάτες, που το επισκέπτονται ευλαβικά στη χάρη του, στις 6 Αυγούστου. Περνώντας τα παλιά Ιταλικά ορυχεία, Μεταλλεία και ανεβαίνοντας μετά το Εξωκλήσι της Παναγιάς στη θέση Μονάγρι στο βουνό της Κω, νοιώθουμε πρωτόγνωρη ελευθερία.
Παρά τις δυσκολίες στην ανάβαση, μας αποζημιώνει η απαράμιλλη εικόνα του πανέμορφου δάσους. Ένας φυσικός, αυθεντικός, ορεινός προορισμός, όπου εκεί μπορεί να γνωρίσεις τους πιο αγνούς, ατόφιους και φιλόξενους ανθρώπους. Τα πιο πλούσια, λένε οι ορειβάτες που τα ανακάλυψαν, είναι τα ορεινά ταξίδια, συγκρινόμενα με τα θαλασσινά. Μια νοσταλγική αντίληψη επιστροφής στην ύπαιθρο, με την μαγεία του ενιαίου ορεινού γεωγραφικού όγκου, να κάνει την ανάβαση αν και δύσκολη μοναδική. Από την κορυφή του βουνού Δίκαιος, ξεδιπλώνεται η πιο ειδυλλιακή εικόνα της εύφορης πεδιάδας και της πόλης του νησιού.
Στην πορεία μας συναντάμε στον παρακείμενο λόφο, την ξεχωριστή αλλά ερειπωμένη μάντρα του Ηλιάκη, της αρχοντικής οικογένειας των Κασσιωτών. Μάντρες όπως του Χρύση, του Μανιά, του Κώστογλου, του Τρουμούχη και τόσων άλλων νοικοκυραίων, μας θυμίζουν πως όσοι ζουν στο βουνό, δυσκολεύονται να επιβιώσουν, αλλά μένουν γιατί το αγαπούν πολύ. Άλλοι πάλι δικαιολογημένα έφυγαν, εγκαταλείποντας μια ζωή, που την θεώρησαν εξαιρετικά δύσκολη και αφόρητα επίπονη. Για αυτό σταδιακά τα τοπία με τις παραδοσιακές μάντρες λιγόστεψαν, οι πεζούλες και οι μαντρότοιχοι χάλασαν. Οι μελωδικές φλογέρες των βοσκών σιώπησαν στις πλαγιές και στις βουνοκορφές. Τ
α μαντάλια, δηλ τα δαμάκια, τα ισιώματα στις πλαγιές και στους λόφους χέρσωσαν, αφού σταδιακά εγκαταλείφθηκε και η γεωργοκτηνοτροφική και αγροτική ενασχόληση, παράλληλα με την οικονομία. Άφησαν τον Δίκαιο, με τις ορεινές ενασχολήσεις τους οι γεωργό -κτηνοτρόφοι και η φύση πήρε τον δικό της, τον ανεξέλεγκτο δρόμο. Με τον υποχρεωτικό σταβλισμό των ζώων, οι παραδοσιακές ορεινές διαδρομές των κτηνοτρόφων και των κοπαδιών τους αραίωσαν.
Στο βουνό Δίκαιος, δεν γυρίζουν πια στις στάνες, μετά του Αϊ Γιώργη για το Καλοκαιράκι, ούτε αδειάζουν οι μάντρες, μετά του Αϊ Δημήτρη, με τους βοσκούς να αναζητούν νέες στάνες και ζωοτροφή, στα πεδινά χειμαδιά. Εκεί οι πιστικοί και οι κτηνοτροφικές νομάδες, κατέβαιναν με το συνέπαρμα, δηλ την μετακόμιση στα λιβάδια όπως στο Μαρμάρι, στο Τιγκάκι, στο Μαστιχάρι, για χορτονομή των ζώων, στον δύσκολο παγερό Χειμώνα.
Τελευταία το ορεινό συγκρότημα στο βουνό Δίκαιος ρημάζει, αφού τα πεινασμένα αιγοπρόβατα που με μανία αποψιλώνανε τις ολόφυτες πλαγιές, είναι πια λιγοστά και δεν υπάρχουν μάντρες πολλές, όπως παλιά. Το βουνό μένει ακατοίκητο και άδειο και γίνεται πυκνό και απροσπέλαστο ξανά, με την ανεξέλεγκτη φυσική του βλάστηση. Οι άλλοτε ορεινοί δρόμοι, γίνονται όλο και λιγότερο χρήσιμοι, χωρίς ιδιαίτερη χρήση από ανθρώπους, βοσκούς ή επισκέπτες και ζώα.
Οι θρυλικοί πραματευτές οι γυρολόγοι, που όργωναν τις μάντρες, παρέμειναν γραφικές φιγούρες σε νοσταλγικές διηγήσεις και σε ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Τα παραδοσιακά, υπόγεια καμίνια που έκαιγαν ξερά ξύλα του δάσους, για κάρβουνα έσβησαν. Όμως χωρίς δρόμους και στενά μονοπάτια, το βουνό κινδυνεύει να γίνει εύκολο θύμα της πυρκαγιάς, που συνήθως προκαλείται από κεραυνό, από ανθρώπινη αμέλεια. αλλά και από κακοήθη εμπρησμό.
Ευτυχώς η Πολιτεία με τις αρμόδιες Υπηρεσίες της, καθώς και η Πυροσβεστική, φροντίζουν και προστατεύουν το βουνό Δίκαιος, από τέτοιες καταστροφικές συμφορές. Ωστόσο υπάρχουν ολοένα και πιο καθαρά ορεινά μονοπάτια, για τους εραστές της ορειβασίας, που τελευταία εδώ και μερικά χρόνια κερδίζει έδαφος.
Γιατί όπως υποστηρίζουν οι τολμηροί ορειβάτες, η ορεογνωσία είναι και αυτογνωσία. Μια ευχάριστη ορειβατική βόλτα στο βουνό και στις πλαγιές του, θα μας κάνει να νοιώσουμε απογοήτευση, αφού οι μάντρες και τα σπίτια των βοσκών το ένα μετά το άλλο χαλάνε. Ούτε οι συγγενείς, ούτε οι κληρονόμοι, έχουν διάθεση για να τα συντηρήσουν και για να τα κατοικίσουν, αφού η ζωή στο βουνό θεωρείται απαγορευτική και δύσκολη, με συνεχή αγώνα επιβίωσης.
Ενώ η συντήρηση των ορεινών σπιτιών κοστίζει ακριβά, ώστε να γίνουν και πάλι κατοικήσιμα. Έτσι αντί να κατακλύζονται και τα ορεινά χωριά από καλοκαιρινούς επισκέπτες, αυτά δυστυχώς ερημώνουν.
Τα περισσότερα σπίτια, που μοιάζουν με άδειες αετοφωλιές, παραμένουν για πολύ καιρό κλειστά, έρημα, σιωπηλά και κλειδαμπαρωμένα, με το σαράκι του χρόνου και την φυσιολογική φθορά, να τα κατατρώει.
Το βουνό Δίκαιος, έχει χαραγμένη την δική του ιστορία μέσα στους αιώνες. Πέρα από τους βοσκούς και τσοπάνηδες που φιλοξενεί, έχει κρύψει πολύ κόσμο, στις χαράδρες του στο χωριό Χαιχούτες για να σωθεί από τους σκληρούς, Γερμανικούς ανελέητους, βομβαρδισμούς του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Έχει φυλάξει στις σπηλιές του γενναίους Ιερολοχίτες και αντιστασιακούς, ως άλλους κλέφτες και αρματολούς του 1821.
Στο περήφανο αυτό βουνό, πάρθηκαν σοβαρές, ριψοκίνδυνες αποφάσεις και σφυρηλατήθηκαν ηρωικά πρόσωπα, που πρωταγωνίστησαν σε σπουδαία ιστορικά γεγονότα της χώρας μας.
Σήμερα το βουνό Δίκαιος, αφέθηκε στη μοναξιά του να μαραζώνει, χωρίς τις μάντρες που άλλοτε το κατέκλυζαν, μαζί με τους αγροφύλακες και τους δασοφύλακες. Τα δρομάκια αραίωσαν και τα αυλακώνουν τα νεροφαγώματα, από τις πηγές που αναβλύζουν και κατεβαίνουν μέχρι τη Ζιά, το Αμανιού και τα γύρω ορεινά χωριά. Μερικά γεφύρια χορτάριασαν ή γκρεμιστήκαν, από τους δυνατούς σεισμούς και το αέναο σκοροφάγωμα του ανελέητου χρόνου.
Παρέμεινε η ομορφιά της ορεινής υπαίθρου, με τις εναλλαγές του καφέ των θάμνων, του πράσινου των δένδρων, του γκρίζου της πέτρας και του γαλάζιου του ουρανού, που συναντά το μπλε της θάλασσας. Η διαβίωση στο βουνό για τους νέους, που ακολουθούν, την εύκολη αστική ζωή και την αστυφιλία, είναι ένας συνεχής σκληρός αγώνας βιοπορισμού και επιβίωσης. Πόσοι θα δεχθούν διαμονή στην ορεινή επικράτεια και θα ασχοληθούν, με την κτηνοτροφία, εκτός αν έχουν κληρονομήσει τα δικά τους κοπάδια και θέλουν να τα κρατήσουν; Στο δικό τους λαχάνιασμα, σε ένα ορεινό μονοπάτι, βλέπουν τους κόπους των ανθρώπων, που κάποτε έβοσκαν πολλά κοπάδια από σγουρόμαλλα πρόβατα και άτακτα κατσίκια.
Αλλά και η Πολιτεία, μαζί με την Τοπική Αυτοδιοίκηση, πόσο μπορεί να βοηθήσει επαρκώς τους νέους κτηνοτρόφους, ώστε να φρεσκάρουν και να ξαναζωντανέψουν τη δουλειά τους, για να μην παρακμάσει η ζωή στο βουνό;
Ο Δίκαιος, είναι ένας απαράμιλλα αυθεντικός ορεινός προορισμός. Μαζί με τα γύρω χωριά του θα μπορούσε να γίνει τουριστικά επισκέψιμος. Οι μαζικές οργανωμένες ή ελεύθερες ορειβασίες, με σεβασμό στη φύση και στο περιβάλλον, ίσως δώσουν ζωή στο ορεινό τοπίο. Ένας πανύψηλος ορεινός όγκος του νησιού, ύψους 846 μ, γεμάτος εκπλήξεις και ενδιαφέροντα, που κατοικείται από ντόπιους βοσκούς. Αυτούς τους απλούς βοσκούς, ο Χριστός προτίμησε να βρίσκονται κοντά του, κατά τη Θεία Γέννησή Του.
Η ορεινή ύπαιθρος, είναι ένας τόπος που σε ταξιδεύει στην ελευθερία, σε ξεναγεί στην φύση, και στον ντόπιο πολιτισμό. Εκεί που το αργαλειό, κατείχε περίοπτη θέση, στα χαμηλόκτιστα σπίτια των ταπεινών βοσκών.
Εκεί που το κουμούλι άναβε, με την θράκα να ψήνει το οικογενειακό φαγητό στο πήλινο τσουκάλι. Εκεί στην ‘εστία,’ στην παρασκιά, όπου καίει μερόνυχτα το τζάκι. Εκεί που ο ξυλόφουρνος βγάζει το σπιτικό, βδομαδιάτικο ψωμί και η καρδάρα ζεσταίνει το φρέσκο γάλα της ημέρας.
Εκεί που τα παιδιά, παίζουν με τις ξύλινες αυτοσχέδιες σφεντόνες και κάνουν κούνιες στον αιωνόβιο αβράμυθα. Εκεί όπου τα λίγα γίνονται πολλά, με εργασία, αγάπη, ανθρωπιά και ομόνοια.
Εκεί μας ταξιδεύει και το παλιό αλλά διαχρονικό Αναγνωστικό Γ’ τάξης Δημοτικού του1918 του συγγραφέα και εκπαιδευτικού, Ζαχαρία Παπαντωνίου, ‘Τα ψηλά βουνά.’ (Σε μια επανέκδοση του, κοσμεί την βιβλιοθήκη μου.)
Όπως και το υπέροχο ψήλο βουνό Δίκαιος, που στις παρυφές του φωλιάζουν τα χωριά και στους πρόποδες του αναπαύεται όλη η πόλη. Ο Δίκαιος, με τα πολλά διάσπαρτα Εξωκλήσια και με το κάτασπρο Εκκλησάκι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα Χριστού, ευλογεί όλο το νησί και την Αιγαιοπελαγίτικη μπλε θάλασσα, που στοργικά το αγκαλιάζει.
Αγρέλλη Ξανθίππη
