Με επιτυχία ολοκληρώθηκε το ΚΓ΄ Πολιτιστικό Συμπόσιο Δωδεκανήσου από την Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου, στην Κάσο (28-30/6).
Το Συμπόσιο ήταν ενταγμένο στο πλαίσιο των δράσεων για την επέτειο των 200 χρόνων από το Ολοκαύτωμα της Ηρωικής Νήσου Κάσου και συμμετείχαν αρκετοί εισηγητές..
Οι αρχαιολόγοι κ. Αγγελική Γιαννικουρή – Παυλίδη και Ειρήνη Παπανικολάου, αναφέρθηκαν στην Cara Romana της Κω.
Αναλυτικά, η παρουσίαση:
Μια ρωμαϊκή οικία μουσειοποιείται: η Casa Romanaτης Κω
Η ρωμαϊκή οικία, γνωστή ως CasaRomana,κατείχε δεσπόζουσα θέση στη ρωμαϊκή πόλη της Κω. Βρισκόταν στο κέντρο του πολεοδομικού ιστού, στην περιοχή με δημόσια κτήρια και πολυτελείς οικίες που αναπτύσσονταν εκατέρωθεν του decumanusmaximus, της κύριας οδικής αρτηρίας που οδηγούσε στο Ασκληπιείο. Γειτνίαζε με τις κεντρικές θέρμες στα ανατολικά και με την αγορά στα βόρεια.
Η Casa Romana ήρθε στο φως από τον LucianoLaurenzi μετά τον σεισμό εντάσεως 6,7 ρίχτερ που έπληξε την πόλη της Κω στις 23 Απριλίου 1933. Έως το 1936 είχε ολοκληρωθεί η αποκάλυψη του μνημείου, ενώ από το 1938 έως το 1940 η Ιταλική Αρχαιολογική Υπηρεσία προχώρησε στην αναστήλωσή του. Αποδόθηκε η μορφή της οικίας του 3ου – 4ου αι. μ.Χ. εκτός από το νότιο τμήμα της που χρησιμοποιήθηκε κατά την ύστερη αρχαιότητα. Οι ιταλικές στερεωτικές και αναστηλωτικές επεμβάσεις, ακολουθώντας το πνεύμα της εποχής τους, ήταν ιδιαίτερα επεμβατικές, στοχεύοντας στην πλήρη ανακατασκευή του μνημείου, στην προστασία των διακοσμητικών στοιχείων και στην ανάδειξη των μορφολογικών χαρακτηριστικών μιας τυπικής ρωμαϊκής οικίας. Για την ανακατασκευή των περιστυλίων και του ορόφου χρησιμοποιήθηκε οπλισμένο σκυρόδεμα σε ευρεία κλίμακα, σε συνδυασμό με τους αυθεντικούς κίονες και τα κιονόκρανα που αποκαλύφθηκαν. Οι εξωτερικοί και εσωτερικοί τοίχοι, κατασκευασμένοι από λίθους πλαισιωμένους από οριζόντιες και κατακόρυφες δοκούς οπλισμένου σκυροδέματος και επιχρισμένους με ασβεστοκονίαμα, εδράστηκαν στις αρχαίες τοιχοποιίες.
Πρέπει να αναφερθεί ότι η Casa Romana διασώθηκε από τους γερμανικούς βομβαρδισμούς που έπληξαν την Κω κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου, καθώς είχε την τύχη να χρησιμοποιηθεί για τις ανάγκες του Ερυθρού Σταυρού και μάλιστα το δηλωτικό του σύμβολο ήταν αυτό που διέσωσε το μνημείο.
Οικοδομήθηκεστο δεύτερο μισό του 2ου αι. μ.Χ.στα κατάλοιπαδυο ή τριών ελληνιστικών οικιών του 3ου – 2ου αι. π.Χ. που πιθανότατα είχαν καταρρεύσει με τον καταστρεπτικό σεισμό του 142 μ.Χ. Κατέλαβε ολόκληρη την οικοδομική νησίδα (insula) που πιστεύεται ότι είχε περιέλθει στην κατοχή ενός από τους ιδιοκτήτες των ελληνιστικών οικιών. Με έκταση 2.400τ.μ., η Casa Romana διέθετε αίθριο, δυο περιστύλια και περισσότερα από σαράντα δωμάτια οργανωμένα γύρω από αυτά, ενώ βεβαιωμένη είναι η ύπαρξη ορόφου.
Κατά τον 3ο και τον 4ο αι. μ.Χ.πραγματοποιήθηκαν μικρής κλίμακας επεμβάσεις που δεν αλλοίωσαν την αρχιτεκτονική δομή του κτηρίου, αλλά ο διάκοσμος εμπλουτίστηκε με ψηφιδωτά δάπεδα και μαρμαροθετήματα, ορθομαρμαρώσεις και τοιχογραφίες με σκοπό τον τονισμό της πολυτέλειας (luxuria).
Πιθανότατα η οικία κατέρρευσε με τον σεισμό του 365 μ.Χ. και δεν ανακατασκευάστηκε. Ηκατοίκηση συνεχίστηκε μόνο στο νοτιότερο τμήμα της, με τη διαμόρφωση μικρών χώρωνχωρίς πολυτέλεια γύρω από μια αυλή με πηγάδι και μαρμάρινες πλάκες σε δεύτερη χρήση. Η οριστική εγκατάλειψη επήλθε με τον ισχυρό σεισμό του 469ή του 554 μ.Χ., που σηματοδότησε το τέλος της ύστερης αρχαιότητας στην Κω.
Από τα παραπάνω αποδεικνύεται ότι η πολυτελής αυτή οικία γνώρισε μεγάλη διάρκεια ζωής και λειτουργίας. Η πλούσια και εκλεπτυσμένη διακόσμηση στα δάπεδα, στους τοίχους ακόμη και τους βοηθητικούς χώρους, αποτελεί έκφραση της luxuria, της τάσης για πολυτέλεια και επίδειξη πλούτου που αποτελεί χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής κουλτούρας, σε συνδυασμό όμως με την ελληνιστική αρχιτεκτονική παράδοση. Αν και δεν υπάρχουν επιγραφικές μαρτυρίες για την ταυτότητα της οικογένειας, όλα τα παραπάνω συνηγορούν στο ότι θα ανήκε στην πλούσια αριστοκρατία του νησιού, χωρίς να έχει αποδειχθεί αν είναι Κώοι ή Ρωμαίοι.
Οι μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν κυρίως τον 3ο και τον 4ο αι. μ.Χ. Τα δάπεδα κοσμούνται με μαρμαροθετήματα ή ψηφιδωτά, στα οποία κυριαρχούν παραστάσεις τίγρεων και λεοπαρδάλεων, φυτικά παραπληρωματικά μοτίβα, γεωμετρικές συνθέσεις και θέματα από τον θαλάσσιο κόσμο. Οι τοίχοι καλύπτονται με πολύτιμα μάρμαρα και νωπογραφίες σε έντονα χρώματα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι φυσικών διαστάσεων εικονιστικές παραστάσεις πολεμιστών και ιματιοφόρων που ερμηνεύονται ως φιλόσοφοι ή ρήτορες και το σπάραγμα από τοιχογραφία με παράσταση Έρωτα.
Αναφέρουμε ενδεικτικά χώρους της οικίας, στους οποίους διασώθηκε σε σχεδόν πλήρη μορφή η διακόσμησή τους. Οοίκος στο βόρειο τμήμα, ήταν ο κύριος χώροςόπου ο οικοδεσπότης υποδεχόταν τους καλεσμένους και διεκπεραίωνε τις επιχειρηματικές και οικονομικές του δραστηριότητες. Έφερε πολύχρωμο μαρμαροθέτημα (opussectile) με έμβλημα (opusvermiculatum) στο κέντρο του, ένα περίτεχνο ψηφιδωτό με παράσταση ψαριών μέσα σε θαλάσσιο τοπίο του τέλους του 2ου αι. π.Χ. Τους τοίχους κάλυπτεορθομαρμάρωση, ενώ τη διακόσμησησυμπλήρωνε αγαλμάτιο της Αθηνάς που βρέθηκε καμένο.
Πλούσια διακοσμημένο είναι επίσης το βορειοδυτικό περιστύλιο του λεγόμενουροδιακούτύπου. Οι τοίχοι είναι επιχρισμένοι με ερυθρό κονίαμα και στις πεσσοστοιχίες αναπτύσσονται νωπογραφίες με φύλλα κληματαριάς και βότρυες σε ερυθρό βάθος. Ψηφιδωτό δάπεδο με παράσταση Νηρηίδας πάνω σε ιππόκαμπο, λεοπαρδάλεις, δελφίνια και βλαστούς με κισσόφυλλα του δεύτερου μισού του 3ου αι. μ.Χ. περιβάλλει τη δεξαμενή ύδατος.Με την επιλογή αυτών των θεμάτων τονίζεται το υγρό στοιχείο που κυριαρχεί σε όλη την οικία. Τη διακόσμηση συμπληρώνουνμαρμάρινααγαλμάτιατου 2ου – 1ου αι. π.Χ.: Σατύρος, καθιστή Μούσα και τρειςΑφροδίτες ή Νύμφες. Τα τέχνεργα αυτά, που χρονολογούνται παλαιότερα της οικίας, όπως και το ψηφιδωτό του οίκου που προαναφέρθηκε, καθώς και ταμαρμάρινα αγαλμάτια που κοσμούσαν το μεγάλο νότιο περιστύλιο (ένοπλη Αφροδίτη, Έρωτας, ερμαϊκή στήλη Ηρακλή, κεφαλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Τύχη, ανάγλυφο με παράσταση λατρείας), προβάλλουν την κοινωνική και οικονομική θέση της οικογένειας. Κάποιοι μελετητές αποδίδουν στον ιδιοκτήτη την ιδιότητα του συλλέκτη έργων τέχνης, ενώ άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για οικογενειακά κειμήλια.
Πολυτελής διακόσμησηκυριαρχεί και στο θερινό τρικλίνιο, τον χώρο των θερινών συμποσίωνπου βρίσκεται αμέσως νότια του περιστυλίου.Διασώθηκαν το μαρμαροθέτημα με έμβλημα σε όλη του την έκταση και τμηματικά οι ορθομαρμαρώσεις.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, που τονίζει την πολυτέλεια, παρουσιάζουν το λουτρό, οι fullonicae, εγκαταστάσεις πλυντηρίου υφασμάτων που αποκαλύφθηκαν στο βορειοανατολικό τμήμα, γνωστές από οικίες της Πομπηίας, καθώς και οι ενδείξεις για σύστημα θέρμανσης.
Το μνημείο υπέστη σημαντικές φθορές με την πάροδο του χρόνουτόσο στις αρχαίες τοιχοποιίες και στα αυθεντικά δάπεδα όσο και στις συμπληρώσεις από οπλισμένο σκυρόδεμα και ξύλο της εποχής της Ιταλοκρατίας. Το 1976έγιναν μικρής έκτασης εργασίες συντήρησης στα ψηφιδωτάαπό την ΚΒ΄ ΕΠΚΑ, όμως η ανάγκη ριζικής αντιμετώπισης των προβλημάτων παρέμενε.
Μετά από εργώδεις προσπάθειες εξασφαλίστηκαν πιστώσεις από το Γ΄ Κ.Π.Σ. (2000-2006) στα πλαίσια του έργου «Συντήρηση – Αποκατάσταση της αναστηλωμένης οικίας της Κω» με φορείς υλοποίησης το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών, τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων και τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων, που στόχευαν στη συντήρηση και αποκατάσταση της ιταλικής αναστήλωσης, με μεγάλο εύρος εργασιών.Την αρχιτεκτονική μελέτη εκπόνησε ο Γιώργος Σιδερής και την ευθύνη για την υλοποίηση του έργου της συντήρησης είχε ο τότε Διευθυντής Νίκος Μίνως, αγαπημένοι φίλοι που δυστυχώς έφυγαν πρόωρα από τη ζωή και στους οποίους αφιερώνουμε την εισήγησή μας. Επίσης ο Νίκος Μίνως συνέβαλε καθοριστικά στην ολοκλήρωση του λαογραφικού τμήματος του Μουσείου της Κάσου.
Μετά την αποκατάσταση του μνημείου,προχωρήσαμε στη «μουσειοποίηση» της CasaRomana όχι στο πνεύμα της δημιουργίας ενός νέου μουσείου ρωμαϊκής περιόδου, αλλά επιχειρήσαμε να δώσουμε «εικόνα ζωής» του παρελθόντος που αναφέρεται στην ίδια την οικία και την οικογένεια που την κατοικεί μέσα από το σύγχρονο ιστορικό γίγνεσθαι με βαθύ σεβασμό και απόλυτη ένταξη στο βιούμενο παρόν. Το έργο αυτό υλοποιήθηκε από το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών με ευθύνη της ομιλούσας μέχρι την αφυπηρέτησή μου στο τέλος του 2011. Ολοκληρώθηκε με επιτυχία από τον αγαπητό συνάδελφο και φίλο Παύλο Τριανταφυλλίδη που με διαδέχθηκε, που σήμερα υπηρετεί ως Προϊστάμενοςστην Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου.
Η έκθεση ξεδιπλώνεται με μια αφηγηματική ροή που ακολουθεί τη διάταξη της οικίας, καθορίζοντας την πορεία των επισκεπτών. Η επίσκεψη ξεκινά από το βόρειο τμήμα τηςέπαυλης, αφιερωμένο κυρίως στον δημόσιο βίο, συνεχίζεται στο νότιο τμήμα της,όπου εξυπηρετούνταν οι καθημερινές ανάγκες της οικογένειας, όπως υποδηλώνεται από τον φούρνο και το τρικλίνιο,και ολοκληρώνεται με τη θεματική που αναπτύσσεται στον νοτιοανατολικό χώρο, όπου παρουσιάζεται η ζωή στην Casa κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο.
Το κέντρο αναψυχής και ηρεμίας των ρωμαϊκών επαύλεων ήταν ο κήπος. Οι περίτεχνοι κήποι με περιστύλια ήταν προσεκτικά σχεδιασμένα τοπία που τα φυτά σε συνδυασμό με το υδάτινο στοιχείο και τις περισσότερες φορές με ποικίλα διακοσμητικά θέματα, όπως αγαλμάτια, περιρραντήρια, υδάτινες δεξαμενές ενίσχυαν την αίσθηση του φυσικού περιβάλλοντος και του εσωτερικού τοπίου. Τα στοιχεία αυτά διακρίνονται και στην CasaRomana. Για την προβολή και την ανάδειξή τους εκπονήθηκε και εφαρμόστηκε αρχιτεκτονική μελέτη τοπίου και φυτοτεχνική μελέτη. Πραγματοποιήθηκαν φυτεύσεις, πληρώθηκαν οι δεξαμενές με νερό, νούφαρα και ψάρια και οι κήποι διακοσμήθηκαν με βάσεις περιρραντηρίων και με τα εκμαγεία των αγαλμάτων που, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αποκαλύφθηκαν στα δυο περιστύλια.
Το εκθεσιακό σενάριουποστηρίζεται κυρίως με την προβολή και την αξιοποίηση των χώρων που η χρήση τους είναι βεβαιωμένη, ενώ παράλληλα παρουσιάζονται πτυχές της ιστορίας της πόλης της Κω. Οι στόχοι αυτοί εξυπηρετούνται με λίγα εκθέματα, κυρίως αυτά που βρέθηκαν στην Casa και μερικά από άλλες σύγχρονες οικίες.
Η μουσειογραφική δημιουργία, όταν αυτή αναπτύσσεται σε ένα μνημείο, έχει τον βαρύ ρόλο να προβάλλει το νόημα του εκθεσιακού σεναρίου, χωρίς ωστόσο να υποβαθμίζει τις αξίες του ίδιου του μνημείου.Με βάση αυτή την αρχή οργανώθηκε ο τρόπος παρουσίασης των εκθεμάτων, με σκοπό να δώσει ερμηνείες, να ανακαλέσει μνήμες και συγχρόνως να αναδείξει τους χώρους και τα εκθέματα με αμεσότητα και λιτότητα. Τα εκθέματα δεν παρουσιάζονται σωρευτικά αλλά ομαδοποιούνται μέσα στους χώρους και αναφέρονται υπαινικτικά στους ενοίκους της Casaκαι στην ερμηνεία ή χρήση των χώρων χωρίς καμία πρόθεση αναπαράστασης.
Παρουσιάζονται ομάδες γλυπτών με μια σκηνογραφική διάθεση όπως παρατηρείται στον «οίκο», όπου εκτίθενται δυο ανδρικά αγάλματα, ο κύριος με τον δούλο του, και στο θερινό τρικλίνιο, όπου τα αγάλματα ανδρών και γυναίκας δηλώνουντη συντροφιά που διασκεδάζει και το παρακείμενο τραπεζοφόρο το συμπόσιο. Σε άλλο χώρο η παρουσία δυο γυναικείων προτομών δίνει τη δυνατότητα να σχολιαστούν οι κομμώσεις της εποχής και γενικά ο κόσμος της γυναίκας, ο οποίος παρουσιάζεται με καθρέφτες, γυάλινα μυροδοχεία, κοχλυάρια, σπάτουλες. Η Κως φημιζόταν για τα αρώματά της, όπως το αμαράκινο, το μήλινο και το κυδώνι.
Ηεξέδρα πουαναπτύσσεταιβόρεια του μικρού περιστυλίου πλαισιώνεται από βοηθητικούς χώρους διακοσμημένους με τοιχογραφίες. Πιστεύεται ότι σε αυτό το συγκρότημα λάμβαναν χώρα οικογενειακές τελετές. Στην εξέδρα το εκθεσιακό σενάριο παρουσιάζει υπαινικτικά μια ρωμαϊκή οικία. Παρουσιάζονται αρχιτεκτονικά μέλη, κιονόκρανα και επίκρανα, κεφαλές από αγαλμάτια που κοσμούσαν τοευρύχωρο δωμάτιο μιας παρακείμενης πολυτελούς οικίας.Ο μεγάλος αριθμόςνομισμάτων που βρέθηκε σε έναν από τους βοηθητικούς χώρους έδωσε τη δυνατότητα να αναπτυχθεί η νομισματική πολιτική της Κω κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους, ενώ το εμπόριο και τα εργαστήρια αμφορέων του νησιού παρουσιάζονται με το σύνολο των αμφορέων που βρέθηκαν σε πηγάδι σε παρακείμενο χώρο.Το θέμα της οικιακής λατρείας παρουσιάζεται σε βοηθητικό χώρο (cubiculum) ανατολικά της εξέδρας, με αφορμή το ανάγλυφο με απεικόνιση λατρείας που βρέθηκε στην CasaRomana.
Τα εκθέματα παρουσιάζονται άμεσα στον χώρο, χωρίς περιορισμούς και «μουσειακά φράγματα», επάνω σε χαμηλές βάσεις που δημιουργούν επίπεδο έκθεσης ομάδων αντικειμένων, λίγο ψηλότερα από το δάπεδο του δωματίου, άλλα σε πέτρινα ράφια, ενώ τα γλυπτά στηρίζονται σε βάσεις από ισχυρό κονίαμα που επενδύεται με τραβερτίνο. Τα μικρά αντικείμενα, που έχουν ανάγκη προστασίας, τοποθετήθηκαν ανά ομάδες σε κρυστάλλινες μικρές προθήκες που λειτουργούν ως περίβλημα και όχι ως μέσο μουσειακής ανάδειξης.
Τα υλικά που χρησιμοποιούνται είναι σύγχρονα, λιτά, φυσικά και καθαρά, όπως ο πωρόλιθος, φυσικό πέτρωμα που επιχωριάζει, ο χάλυβας, τα διαφανή υλικά, κρύσταλλο και πλεξιγκλάς, τα οποία αντανακλούν τη μινιμαλιστική αισθητική της εποχής μας και προσφέρουν μια υψηλή αισθητική παρουσίαση.
Το μουσειοδιδακτικό υλικό που πλαισιώνει και επεξηγεί τα θεαματικά σύνολα του εκθεσιακού υλικού και ερμηνεύει τους χώρους της οικίας παρουσιάζεται υποτονισμένα , για να μη συγκρούεται με την αυθεντικότητα του αρχαιολογικού υλικού και την όψη του μνημείου. Πινακίδες μπροστά στα εκθέματα ή ως επεξηγηματικές πληροφορήσεις στο φόντο δίνουν τις απαραίτητες πληροφορίες με συνοπτικά κείμενα και εποπτικές εικονογραφήσεις από ανάλογες, σύγχρονες οικίες, κυρίως από την Πομπηία.
Σημαντικό ρόλο στον σχεδιασμό της έκθεσης έπαιξε το χρώμα που χρησιμοποιείται με μέτρο μετά από ειδική χρωματική μελέτη. Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται στις αναστηλωμένες επιφάνειες των τοίχωνείναι δανεισμένα από τις αποχρώσεις των τοιχογραφιών που διακοσμούσαν την οικία και δημιουργούν ένα χρωματικό φόντο χωρίς έντονες αντιθέσεις στην ατμόσφαιρα του μνημείου.
Ο κατάλληλος φωτισμός τονίζει τα εκθέματα και τα κάνει να προβάλλουν μέσα στις ομοιόμορφα και διάχυτα φωτισμένες αίθουσες. Οι χώροι αναδεικνύονται από το φυσικό φως που διαχέεται από τα ανοίγματα την ημέρα, σε συνδυασμό με το επικεντρωμένο στα εκθέματα τεχνητό φως.
Οι ψηφιακές και πολυμεσικές εφαρμογές που δημιουργήθηκαν εξαίρουν την αξία του μνημείου και το νόημα του περιεχομένου της έκθεσης δημιουργώντας ευχάριστες εμπειρίες στους επισκέπτες. Η οπτικοακουστική εφαρμογή παρουσιάζει την ιστορία, τη λειτουργία και το διακοσμητικό πρόγραμμα της οικίας. Δημιουργήθηκε ακόμα σύστημα ατομικής ηχητικής ξενάγησης με ειδική σήμανση στις προτεινόμενες στάσεις.
Όταν δρομολογήσαμε την αποκατάσταση και την ανάδειξη της Casaπροσβλέπαμε όχι μόνο στην απόδοσή της στους κατοίκους του νησιού και τους επισκέπτες ως ένα στατικό μνημείο με πλούσιο παρελθόν, αλλά κυρίως ως ένα ζωντανό πολυχώρο πολιτισμού που μπορεί να φιλοξενήσει και φιλοξενεί υψηλού επιπέδου καλλιτεχνικές και συνεδριακές εκδηλώσεις και να αποτελέσει πολιτιστικό τοπόσημο του νησιού. Οι πύλες της CasaRomana, της σπουδαιότερης στεγασμένης ρωμαϊκής οικίας στον Αιγαιακό χώρο, έχουν ανοίξει από την άνοιξη του 2015.
