Αγαπητοί συνδημότες, με αφορμή κάποιες δίκες κακουργημάτων στην χώρα μας, όπου παρατηρήθηκε οριακή πλειοψηφία στην ενοχή ή την αθώωση του δράστη, με τους ενόρκους να είναι αυτοί που καθόρισαν το αποτέλεσμα, θεωρώ ότι είναι χρήσιμο να ανοίξει μια συζήτηση για τον θεσμό αυτό των λεγόμενων λαϊκών δικαστών.
Το Σύνταγμα της χώρας μας ορίζει πως τα κακουργήματα και τα πολιτικά εγκλήματα δικάζονται από μικτά ορκωτά δικαστήρια που συγκροτούνται από τακτικούς δικαστές και ενόρκους. Με την επιταγή αυτή του Συντάγματος, υλοποιείται στην πράξη μια πτυχή της λαϊκής κυριαρχίας με την συμμετοχή του λαού στην δικαστική εξουσία.
'Ένορκοι είναι πολίτες οι οποίοι συμμετέχουν σε ένα δικαστήριο ως λαϊκοί δικαστές. Τα δικαστήρια, στα οποία συμμετέχουν ένορκοι, ονομάζονται ορκωτάδικαστήρια και στην χώρα μας επειδή σε αυτά συμμετέχουν, τακτικοί δικαστές, μαζί με ενόρκους, ονομάζονται Μικτά Ορκωτά Δικαστήρια.
Ικανοί να εκπληρώσουν καθήκοντα ενόρκου είναι, για μεν το μικτό ορκωτό δικαστήριο, οι Έλληνες πολίτες και των δύο φύλων που κατοικούν ή διαμένουν μόνιμα στον τόπο όπου συγκροτείται το Μικτό Ορκωτό Δικαστήριο, έχουν συμπληρώσει το 30ό έτος της ηλικίας τους, δεν έχουν περάσει το 70ό, έχουν τουλάχιστον απολυτήριο λυκείου και δεν έχουν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώματα. Για δε το Μικτό Ορκωτό Εφετείο, οι Έλληνες πολίτες με τα ίδια προσόντα, αλλά που έχουν συμπληρώσει το 40ό έτος της ηλικίας τους.
Ο θεσμός των ενόρκων έχει τις καταβολές του στην αρχαία Αθήνα, ενώ στη σύγχρονή του μορφή προέρχεται από την Αγγλία του 12 αιώνα και εν συνεχεία από τη Γαλλική Επανάσταση. Ήταν απόρροια της δυσπιστίας του λαού προς τους επαγγελματίες δικαστές, οι οποίοι ήταν ουσιαστικά υπάλληλοι του μονάρχη και προέρχονταν από τις τάξεις των ευγενών. Ο θεσμός των ενόρκων θεωρήθηκε δημοκρατική κατάκτηση και μια θωράκιση απέναντι στην αυθαιρεσία των μοναρχικών καθεστώτων, αφού πλέον ο κατηγορούμενος δικάζεται από τους συμπολίτες του και όχι από κρατικούς υπαλλήλους.
Σήμερα η συμμετοχή λαϊκών δικαστών στην απονομή της δικαιοσύνης, δέχεται πυρά από μεγάλη μερίδα του νομικού κόσμου, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν πολλά επιχειρήματα υπέρ του θεσμού.
Το πρώτο επιχείρημα υπέρ του θεσμού, εστιάζει στην άποψη ότι οι ένορκοι εκφράζουν το κοινό περί δικαίου αίσθημα,διότι αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα του συνόλου της κοινωνίας και δεν προέρχονται από συγκεκριμένη κοινωνική ή επιστημονική τάξη, με συγκεκριμένες καταβολές, όπως ενδεχομένως οι δικαστές. Προέρχονται από ευρύτερες κοινωνικές και επαγγελματικές ομάδες, που απηχούν την μέση κουλτούρα της εποχής τους. Το επιχείρημα αυτό, καίτοι συζητήσιμο, φαντάζει σήμερα παντελώς ανεδαφικό. Η κοινωνική κατάταξη του ατόμου, κατά τον χρόνο που ο θεσμός επινοήθηκε, είχε ιδιαίτερη σημασία για τις εν γένει αντιλήψεις του και κυρίως για το περιβόητο περί δικαίου αίσθημα. Σήμερα οι συνθήκες έχουν αλλάξει. Δεν μπορεί να γίνει λόγος για κοινωνικές τάξεις. Και φυσικά δεν γίνονται αποδεκτά οποιαδήποτε κριτήρια για τέτοιες κατηγοριοποιήσεις, αφού προσκρούουν στον ίδιο τον θεσμό της δημοκρατίας και στις αρχές της ισότητας και της λαϊκής κυριαρχίας.
Ένα δεύτερο επιχείρημα όσων υπερασπίζονται τον θεσμό, εδράζεται στο γεγονός ότι οι ένορκοι δίνουν περισσότερη προσοχή στη δίκη, επειδή γι' αυτούς, η δίκη είναι ένα μοναδικό γεγονός. Σε αντιδιαστολή με τους επαγγελματίες δικαστές, οι οποίοι δικάζουν καθημερινά πολλές υποθέσεις και υπό το κράτος της συνήθειας και του χρόνου, γίνονται απλοί διεκπεραιωτές αριθμητικών μεγεθών, χωρίς να δίνουν την δέουσα σημασία στην ιδιαιτερότητα της κάθε υπόθεσης. Οι δικαστές, λόγω της συνεχούς ενασχόλησής τους με ομοειδείς υποθέσεις, έχουν αναπτύξει έναν αυτοματισμό και μια τάση να γενικεύουν, χωρίς να εξετάζουν ολόπλευρα την κάθε επιμέρους περίπτωση. Αντίθετα, οι ένορκοι θα κληρωθούν και θα δικάσουν στατιστικά ελάχιστες φορές στη ζωή τους. Έτσι θα δώσουν μεγαλύτερη σπουδαιότητα στην υπόθεση, διότι η δίκη δεν θα είναι γι' αυτούς ρουτίνα. Παράλληλα θα αντιμετωπίσουν τους διαδίκους με μεγαλύτερη επιείκεια και όχι με το ανεπίτρεπτο «τσουβάλιασμα» για το οποίο κατηγορούν τους τακτικούς δικαστές. Η άποψη αυτή δεν βρίσκει σθεναρά ερείσματα στους κύκλους των νομικών, αφού ο τακτικός δικαστής είναι ένας επιστήμονας ο οποίος μέσω ειδικής εκπαίδευσης, μαθαίνει να διακρίνει και να αποφεύγει τέτοιου είδους ισοπεδωτικές συμπεριφορές. Επιπλέον, η Ελληνική πολιτεία θέσπισε την περιβόητη σχολή δικαστών στην οποία οι εν δυνάμει δικαστές, διδάσκονται τρόπους διαχείρισης τέτοιων καταστάσεων. Γι’ αυτό άλλωστε δικάζουν χωρίς ενόρκους κάποια κατηγορία κακουργημάτων, που προβλέπονται στο Σύνταγμά μας.
Ένα άλλο επιχείρημα υπέρ του θεσμού ανάγεται στην επιβολή της ποινής, η οποία σύμφωνα με τις σύγχρονες εγκληματολογικές θεωρίες, δεν έχει εκδικητικό, αλλά παιδαγωγικό χαρακτήρα. Η επιμέτρηση της ποινής είναι μια δύσκολη εξίσωση ανάμεσα στην εφαρμογή του νόμου και τον παιδευτικό χαρακτήρα που αυτή πρέπει να έχει. Έτσι, υπάρχουν πολλοί που ισχυρίζονται ότι καλύτεροι κριτές της απαξίας της πράξης του κατηγορουμένου είναι οι ένορκοι, ενώ οι δικαστές, δυσκολεύονται να βρουν αυτό το μέτρο, όντας έξω από την κοινωνία. Η άποψη αυτή αναιρείται από τις ίδιες τις αποφάσεις των Μικτών Ορκωτών δικαστηρίων στις οποίες δεν αποτυπώνονται τέτοιες αξιοσημείωτες πλειοψηφίες των ενόρκων κατά την επιμέτρηση της ποινής των καταδικασθέντων. Αν οι ένορκοι ήταν καθοριστές της ποινής που τελικά επιβάλλεται στον δράστη, τότε θα είχαμε πολλές αποφάσεις με πλειοψηφία των ενόρκων (4-3).
Αντίθετα, οι επικριτές του θεσμού θεωρούν ότι οι ένορκοι δεν έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις ώστε να εκφράσουν τεκμηριωμένη άποψη. Σε κάθε ποινική δίκη θα πρέπει να είναι γνωστές στους ενόρκους, έννοιες, όπως αυτή της απόπειρας, της συμμετοχής, της συνέργειας, της παραυτουργίας και άλλες. Αυτές οι έννοιες δεν είναι πάντα εύκολα διαγνώσιμες σε μια ανθρώπινη συμπεριφορά. Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να διαγνώσει κανείς την ένταση και την διαβάθμιση του δόλου στην συμπεριφορά του δράστη. Είναι ιδιαίτερα δύσκολη η διάκριση κάποιων μορφών υπαιτιότητας. Για παράδειγμα, είναι ιδιαίτερη δύσκολη η διάκριση ανάμεσα στον ενδεχόμενο δόλο και την ενσυνείδητη αμέλεια. Πρόκειται για έννοιες που χρειάζονται μια σχετική διαγνωστική εμπειρία. Το ίδιο δυσχερής γίνεται πολλές φορές, η υπαγωγή των πραγματικών περιστατικών της υποθέσεως στον νομικό κανόνα. Χρειάζεται κάποια εξειδικευμένη θεωρητική κατάρτιση και εμπειρία, που οι ένορκοι δεν έχουν. Έτσι ο Πρόεδρος του Δικαστηρίου είναι υποχρεωμένος να εξηγήσει εντός των στενών χρονικών ορίων μίας δίκης, τέτοιες βασικές νομικές έννοιες στους ενόρκους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, σε πολλές των περιπτώσεων, οι ένορκοι να ακολουθούν την γνώμη των δικαστών, ή σε άλλες, που οι ένορκοι δεν κατανοούν τις νομικές έννοιες να είναι περισσότερο επιεικείς ή να χάνουν το μέτρο στην επιβολή της ποινής.
Ένα επίσης σημαντικό πρόβλημα που αναφύεται στις διασκέψεις των μικτών ορκωτών δικαστηρίων και αντιτίθεται στον θεσμό των ενόρκων, είναι η αιτιολογία των δικαστικών αποφάσεων. Ιδίως όταν αυτή θα πρέπει να γίνει από τους τέσσερεις ενόρκους, οι οποίοι αδυνατούν να τεκμηριώσουν νομικά την απόφασή τους. Αναγκαστικά λοιπόν, στην περίπτωση της πλειοψηφίας των ενόρκων (4-3), η αιτιολόγηση της απόφασης μετακυλίεται στο δικαστή, κυρίως στον προεδρεύοντα, ο οποίος καλείται να αιτιολογήσει μια άποψη, με την οποία o ίδιος διαφωνεί. Επιπλέον, η εμπειρία έχει δείξει ότι οι αποφάσεις με πλειοψηφία των ενόρκων, συνήθως αθωωτικές, προσβάλλονται πάντα με έφεση ή αναίρεση από την εισαγγελική αρχή, λόγω έλλειψης αιτιολογίας.
Πέραν όλων των ανωτέρω θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη η παράμετρος του επηρεασμού των ενόρκων από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και μέσω του σύγχρονου φαινομένου των τηλεδικών. Οι τελευταίες, στον βωμό της τηλεθέασης ακυρώνουν εν τοις πράγμασι ή αλλοιώνουν σημαντικά ή διαστρεβλώνουν ουσιαστικά την αξιολόγηση των αποδεικτικών μέσων από τους άπειρους ενόρκους. Εκτός αυτού δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί η πιθανότητα απειλητικών συμπεριφορών σε βάρος τους, υπό την ανωνυμία της σύγχρονης επικοινωνίας των ανθρώπων. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γίνονται μεταδότες «μηνυμάτων» που μπορούν να επηρεάσουν ή και να καθορίσουν την ψήφο των ενόρκων. Αντίθετα δεν συμβαίνει το ίδιο με τους τακτικούς δικαστές που απολαμβάνουν λειτουργική και προσωπική ανεξαρτησία και έχουν περισσότερα εχέγγυα για ανεπηρέαστη κρίση από οποιονδήποτε άλλο πολίτη. Στα παραπάνω θα πρέπει να προστεθεί η επιβάρυνση του συστήματος και η χρονοτριβή που συνεπάγεται, η διαδικασία κατάρτισης των ετήσιων καταλόγων των ενόρκων, οι κλητεύσεις τους, η συγκρότηση των μικτών ορκωτών δικαστηρίων κατά τις ημέρες των δικασίμων, η εξέταση των κωλυμάτων τους και η εκδίκαση των λιπενορκιών τους. Όλα αυτά αποτελούν παράγοντες καθυστερήσεων στην απονομή της δικαιοσύνης.
Ο θεσμός λοιπόν των ενόρκων ήταν ένα πρωτοποριακό επινόημα της εποχής του. Όμως η δοκιμασία του στον χρόνο ανέδειξε ζητήματα παρακμής και σημεία σοβαρών προβληματισμών. Είναι σκόπιμο να ανοίξει ένας διάλογος, όπου με βάση την αποκτηθείσα εμπειρία να αξιολογηθεί η αναγκαιότητα διατήρησης του θεσμού σε σχέση με την ορθή και άμεση απονομή της δικαιοσύνης.
Θεωρώ ότι έφτασε η στιγμή για αναθεωρήσεις.
Κως, 7 Ιανουαρίου 2025
Ο Πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Κω
Μανώλης Χατζηάμαλλος
