Στη εποχή της πολλαπλότητας, των διαφορών και των συγκρουόμενων ταυτοτήτων, η έννοια της συμπερίληψης δεν αποτελεί απλώς ένα εκπαιδευτικό ή πολιτικό εργαλείο. Αποτελεί έναν βαθύ κοινωνιολογικό δείκτη που αποκαλύπτει τον βαθμό ωριμότητας και συνοχής μιας κοινωνίας.
Η συμπερίληψη των ατόμων με αναπηρία είναι συχνά ένα από τα πεδία όπου η απόσταση ανάμεσα στο «επίσημο» και στο «πραγματικό» γίνεται κραυγαλέα. Παρόλο που θεσμικά η κοινωνία φαίνεται να προχωρά με τη δημιουργία ολοένα και περισσότερων δομών υποστήριξης, το ουσιώδες ερώτημα παραμένει:
Εντάσσονται τα άτομα με αναπηρία στην κοινωνία ως πλήρεις και ισότιμοι πολίτες ή διατηρούνται σε διακριτούς χώρους “ασφαλούς αποδοχής”;
Η Κοινωνική Συμπερίληψη ως Πολιτισμική Κατασκευή
Η έννοια της συμπερίληψης, όπως αποτυπώνεται στο έργο κοινωνιολόγων όπως ο Pierre Bourdieu ή ο Axel Honneth, δεν είναι ουδέτερη ούτε αυτονόητη. Η κοινωνική ένταξη προϋποθέτει αναγνώριση, συμβολικό κεφάλαιο, ισότητα ευκαιριών, αλλά και αποδόμηση των έμφυλων, ικανιστικών και ταξικών στερεοτύπων.
Η συμπερίληψη, επομένως, δεν είναι φυσική κατάσταση αλλά κοινωνικά κατασκευασμένο αποτέλεσμα σχέσεων εξουσίας και αναπαραστάσεων. Δεν προκύπτει από την απλή παρουσία κάποιου στο σχολείο, στον εργασιακό χώρο ή στη δημόσια σφαίρα, αλλά από τη βαθιά μεταμόρφωση των κοινωνικών θεσμών, της γλώσσας, των στάσεων και της δομής των ευκαιριών.
Δομές ή Ενταξιακή Κουλτούρα;
Η αύξηση των δομών για άτομα με αναπηρία τα τελευταία χρόνια – ΚΔΑΠ-ΑμεΑ, εργαστήρια ειδικής επαγγελματικής εκπαίδευσης, προστατευόμενες επιχειρήσεις – συνιστά αναμφισβήτητα πρόοδο. Αλλά η αύξηση των δομών δεν ισοδυναμεί αυτόματα με αύξηση της κοινωνικής συμπερίληψης.
Στην πραγματικότητα, πολλές από αυτές τις δομές λειτουργούν παραπληρωματικά και όχι ενταξιακά. Δημιουργούνται χώροι εντός των οποίων τα άτομα με αναπηρία «επιτρέπεται» να υπάρχουν, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα αμφισβητήσουν το κυρίαρχο κοινωνικό παράδειγμα. Η συμμετοχή συχνά τελεί υπό όρους: προσήνεια, υπακοή, λειτουργικότητα.
Εδώ εντοπίζεται ο πυρήνας της κοινωνιολογικής προβληματικής: Η συμπερίληψη επιτελείται μόνο εάν το άτομο “ταιριάζει” ή προσαρμόζεται στο κανονιστικό πρότυπο του “ικανού” και “αποδεκτού” πολίτη.
Συμπερίληψη με “Χάρη” ή μέσω Δικαίου;
Η φιλανθρωπική προσέγγιση —όπου η συμπερίληψη προσφέρεται ως πράξη καλής θέλησης— ενισχύει την εξάρτηση και διατηρεί τη συμβολική ιεραρχία ανάμεσα στο “κανονικό” και στο “διαφορετικό”. Αντιθέτως, η συμπερίληψη ως κοινωνικό δικαίωμα οφείλει να αποσυνδεθεί από την εθελοντική ή ηθική διάθεση του πλειονοτικού πληθυσμού και να καταστεί δομικό στοιχείο της δημοκρατικής λειτουργίας.
Σε αυτή τη βάση, ο Habermas υποστηρίζει πως η “συμμετοχική δημοκρατία” οφείλει να θεμελιώνεται στη διαβουλευτική ισότητα όλων των υποκειμένων, και όχι στην αοριστία της ανεκτικότητας ή της καλοσύνης.
Κοινωνία της Αναγνώρισης ή της Ανεκτικότητας;
Η πραγματική κοινωνική ένταξη δεν σημαίνει απλώς να αντέχεις τη διαφορετικότητα, αλλά να την αναγνωρίζεις ως ισότιμο κομμάτι της κοινωνικής ταυτότητας. Αυτό σημαίνει ότι το άτομο με αναπηρία:
▪️ Έχει λόγο στα κοινά και δεν αποτελεί “σύμβολο” διαφορετικότητας.
▪️ Συμμετέχει ισότιμα στην εργασία, στην πολιτική, στην κουλτούρα.
▪️ Συμμετέχει από θέση ενδυνάμωσης, όχι με ρόλο “ωφελούμενου”.
Η κοινωνία της ανεκτικότητας είναι στάδιο μεταβατικό. Η κοινωνία της αναγνώρισης είναι η επιδίωξη.
Είμαστε έτοιμοι;
Η ελληνική κοινωνία —όπως και πολλές άλλες μετα-νεωτερικές κοινωνίες— βρίσκεται σε μεταίχμιο. Οι νομοθεσίες έχουν προοδεύσει, οι φορείς ενδυναμώνονται, αλλά η καθημερινή κοινωνική πρακτική συχνά καθυστερεί. Κυριαρχούν ακόμα στερεότυπα, έμμεσες διακρίσεις και η λογική του “ειδικού χώρου για ειδικούς ανθρώπους”.
Η απάντηση δεν μπορεί να είναι απλοϊκή. Δεν είμαστε πλήρως έτοιμοι. Αλλά ο δρόμος δεν είναι άγνωστος. Η μετάβαση απαιτεί:
▪️ Εκπαίδευση και αποδόμηση των κοινωνικών στερεοτύπων από νεαρή ηλικία.
▪️ Μεταρρυθμίσεις που δίνουν πραγματική φωνή στα άτομα με αναπηρία.
▪️ Θεσμούς που ενισχύουν την ενδυνάμωση, όχι την “καθοδήγηση”.
▪️ Απομάκρυνση από τη λογική της «προστατευμένης συμμετοχής».
Συμπερίληψη ως Έργο Δημοκρατίας
Η πραγματική συμπερίληψη δεν είναι “δώρο”, αλλά προϊόν δημοκρατικής ωριμότητας. Δεν είναι απλώς κοινωνική πολιτική, αλλά θεμέλιο μιας κοινωνίας που θέλει να λέγεται ίση, δίκαιη και ανθρώπινη.
Όσο η αναπηρία θεωρείται εξαίρεση, η κοινωνία παραμένει ημιτελής. Η συμπερίληψη δεν είναι η “πολιτισμένη αποδοχή” του διαφορετικού, αλλά η αναγνώριση ότι η ανθρώπινη ποικιλομορφία είναι ο κανόνας, όχι η εξαίρεση.
Όπως εύστοχα παρατηρούσε ο Michel Foucault:
«Η κοινωνία καθορίζει την κανονικότητα και ύστερα φυλακίζει όσους δεν την πληρούν».
Ώρα να πάψουμε να φυλακίζουμε και να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε κοινωνίες ανοιχτές, αναστοχαστικές και συμπεριληπτικές. Όχι από μεγαλοψυχία. Από υποχρέωση.
Βιβλιογραφία
Bourdieu, P. (1986). The forms of capital. In J. Richardson (Ed.), Handbook of theory and research for the sociology of education (pp. 241–258). Greenwood.
Foucault, M. (1977). Discipline and punish: The birth of the prison (A. Sheridan, Trans.). Pantheon Books.
Habermas, J. (1996). Between facts and norms: Contributions to a discourse theory of law and democracy (W. Rehg, Trans.). MIT Press.
Honneth, A. (1995). The struggle for recognition: The moral grammar of social conflicts (J. Anderson, Trans.). MIT Press.
Oliver, M. (1996). Understanding disability: From theory to practice. Macmillan.
Shakespeare, T. (2013). Disability rights and wrongs revisited (2nd ed.). Routledge.
Slee, R. (2011). The irregular school: Exclusion, schooling and inclusive education. Routledge.
Τζουριάδου, Μ. (2022). Η αναπηρία ως κοινωνικό κατασκεύασμα: μια προσέγγιση του μοντέλου κοινωνικής ενσωμάτωσης. Κοινωνικές Επιστήμες, 41(2), 115–128.
Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2020). Οδηγός για την ενταξιακή εκπαίδευση. Αθήνα: ΙΕΠ.
[Διαθέσιμο: https://iep.edu.gr/](Honneth, 1995) για την έννοια της «αναγνώρισης»(Bourdieu, 1986) για το συμβολικό κεφάλαιο και την αναπαραγωγή ανισοτήτων
(Slee, 2011) για την αποδόμηση του «κανονικού σχολείου»
(Oliver, 1996; Shakespeare, 2013) για την κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας
(Foucault, 1977) για τη ρύθμιση του σώματος και των αποκλίσεων από την «κανονικότητα»
