Ξεφυλλίζοντας τις πλούσιες σελίδες της λαογραφίας, βλέπουμε πως Αγία και Μεγάλη Σαρακοστή, είναι γεμάτη από, παραδοσιακά έθιμα, που σε μερικά μέρη της χώρας μας, συνεχίζουν να τα ακολουθούν, κυρίως στα χωριά και στην ύπαιθρο.
Ημέρα της λαγάνας, η Καθαρά Δευτέρα ή του άζυμου άρτου, που δεν φουσκώνει σύμφωνα με το έθιμο. Η τελευταία Κυριακή της Απόκρεω, σηματοδοτεί και το τέλος της πολυφαγίας και του ξεφαντώματος των Καρναβαλιών, μακριά από το κρέας.
Την Καθαρά Δευτέρα, σύμφωνα με το καθιερωμένο διαχρονικά έθιμο, όλοι θα ξεχυθούν στις εξοχές, επιλέγοντας βουνό ή θάλασσα, για να γευθούν το νηστίσιμο υπαίθριο τραπέζι.
Πρωταγωνιστές στα εθιμοτυπικά κούλουμα, είναι τα θαλασσινά, οι ελιές, το τουρσί, η ταραμοσαλάτα, ο χαλβάς, το ταχίνι, η σαλάτα χωρίς λάδι και τα βραστά χόρτα ή όσπρια, χωρίς λάδι και φυσικά η νόστιμη λαγάνα.
Να προσθέσουμε και την ‘μαγειριά΄ή ‘μαεριά’, το παραδοσιακό, νηστίσιμο γλυκό της Κω.
Φτιάχνεται με δυο ποτήρια νερό, ένα ποτήρι ζάχαρη και μισό ποτήρι αλεύρι νισεστέ, διαλυμένο σε μισό ποτήρι νερό.
Αφού βράζουμε το ζαχαρόνερο, ρίχνουμε τμηματικά τον διαλυμένο νισεστέ και ανακατεύουμε καλά, μέχρι να έχουμε ένα παχύρευστο χυλό. Τον μοιράζουμε σε μπολάκια και πασπαλίζουμε, με σκόνη κανέλλα και τριμμένο καρύδι ή αμύγδαλο.
Επίσης το αυγό απαγορεύεται, γιατί την Κυριακή της Αποκριάς, οι παλιοί έτρωγαν αυγό και έλεγαν, ‘ με το αυγό κλείνω αυτή την Κυριακή το στόμα μου και με το κόκκινο αυγό, θα το ανοίξω την Κυριακή του Πάσχα.’
Από την Καθαρά Δευτέρα, αρχίζει η μεγαλύτερη περίοδος νηστείας και προσήλωσης των Χριστιανών στις Εκκλησίες, καθώς στην μετάνοια και την εξομολόγηση.
Αυτό σημαίνει την προετοιμασία των πιστών, ώστε με καθαρά την καρδιά και το σώμα να υποδεχθούν τις Άγιες ημέρες των Παθών και τελικά το Άγιο Πάσχα.
Για αυτό και το απόγευμα της τελευταίας Κυριακής της Απόκρεω, γίνεται ο κατανυκτικός Εσπερινός της Συγγνώμης και Συγχωρητικής Ευχής στις Εκκλησίες.
Για 40 ημέρες ξεκινάει για όλους τους πιστούς, μια νηστεία με τους δικούς της κανόνες, από την οποία φυσικά λείπει το λίπος, το κρέας, το ψάρι, τα αυγά, το τυρί, το βούτυρο, το γάλα και ό,τι είναι ζωικό. Βέβαια απαγορεύεται η κατανάλωση ελαίου και οίνου, στην πιο αυστηρή εφαρμογή των κανόνων της νηστείας.
Πολλές φορές εμείς οι κοσμικοί, ξεφεύγουμε από τους κανόνες και ολισθαίνουμε σε λάθη που μας αδικούν.
Δεν νοείται να έχουμε καθαρά Δευτέρα και να την μπερδεύουμε με την Πρωτομαγιά, ώστε να στήνουμε οβελίες και να καταναλώνουμε σουβλάκια.
Ούτε και τα Σαββατοκύριακα της Μεγάλης Σαρακοστής, να τα μπερδεύουμε με αυτά της Αποκριάς και να οργανώνουμε κατά την διάρκεια της νηστείας της Μεγάλης Σαρακοστής, βραδινά δείπνα με κρεοφαγία, μουσική, χορούς και γλέντια. Βέβαια ούτε και πρέπει να διοργανώνουμε ή να συμμετέχουμε, σε διάφορες εκδηλώσεις Συλλόγων με κρεοφαγία με μεζέδες, ούζο, κρασί και μουσική.
Όταν κάνουμε νηστεία, την εννοούμε και δεν την κρατάμε μόνο στα χαρτιά και στα πομπώδη λόγια, για εντυπωσιασμό.
Η νηστεία για το σώμα, ακολουθεί και το πνεύμα, με την εγκράτεια στο φαγητό, το ποτό και την διασκέδαση.
Η Αγία και Μεγάλη Σαρακοστή, είναι πιστό αντίγραφο της αναχώρησης του Κυρίου στην έρημο, για Σαράντα ημέρες.
Εκεί με αυστηρά Νηστεία και Προσευχή, ο Χριστός προετοιμάστηκε για την σκληρή δοκιμασία των Αγίων Παθών.
Μίμησης Χριστού, κατά τον πρώτο Ασκητή Μέγα Αντώνιο, είναι και ο Μοναχισμός, με τους ασκητές, τους αναχωρητές, τους καλογέρους και τις μοναχές, που βιώνουν με νηστεία, αγρυπνία, προσευχή, ταπείνωση, ακτημοσύνη, εγκράτεια και αγνότητα.
Η Αγία και Μεγάλη Σαρακοστή, αν προσέξουμε, θα δούμε ότι περιέχει πολλούς Εκκλησιασμούς, όπως Όρθρους, Θεία Λειτουργία, Απόδειπνα και Εσπερινούς και φυσικά κάθε Παρασκευή βράδυ, τους Χαιρετισμούς ή την Ιερή Ακολουθία του Ακάθιστου Ύμνου.
Η Ορθόδοξος Εκκλησία μας, προσπαθεί με αυτόν τον τρόπο, να προσεγγίσει τους Χριστιανούς και να τους εγκληματήσει για τις Άγιες Ημέρες. Είναι γεγονός, πως αυτές τις Άγιες ημέρες οι Εκκλησίες μας είναι γεμάτες από πιστούς, πού παρακολουθούν τις Ιερές Ακολουθίες, αλλά φροντίζουν παράλληλα να λάβουν και την Θεία Κοινωνία.
Οι Κυριακές της Σαρακοστής είναι ξεχωριστές, όπως η πρώτη που είναι αφιερωμένη στην Ορθοδοξία, με την μεγάλη γιορτή, για την αναστήλωση των Ιέρων Εικόνων, όπου γίνεται την ημέρα εκείνη και η περιφορά τους, γύρω από τους Ιερούς Ναούς. Ακολουθεί η δεύτερη Κυριακή, του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.
Επίσης η τρίτη Κυριακή των Φουντών ή της Σταυροπροσκυνήσεως, είναι αφιερωμένη καθαρά στο προσκύνημα του Τιμίου Σταυρού.
Ο Ιερέας αφού τοποθετήσει σε δίσκο με βασιλικό και δυόσμο, τον Τίμιο Σταυρό, τον περιφέρει γύρω από τον Ιερό Ναό και τον τοποθετεί στο κέντρο της Εκκλησίας, για Ιερό προσκύνημα. Στο τέλος μαζί με το Αντίδωρο, μοιράζει και τις φούντες. Αυτές είναι μικρά ματσάκια με βασιλικό, δυόσμο και δενδρολίβανο, που έχουν στην μέση ένα γαρίφαλο ή μια βιολέτα και άλλα άνθη εποχής.
Η τέταρτη Κυριακή, είναι του Αγίου Ιωάννη της Κλίμακος και ακολουθεί η πέμπτη Κυριακή, της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας, που ασκήτευε στην έρημο της Αιγύπτου.
Καθώς προχωράμε στην Αγία και Μεγάλη Σαρακοστή, συναντάμε την ημέρα του Ευαγγελισμού της Παναγιάς, όπου επιτρέπεται και η κατανάλωση ψαριού, κυρίως μπακαλιάρου με σκορδαλιά, σύμφωνα με το έθιμο.
Το τελευταίο Σάββατο, πριν την Μεγάλη Εβδομάδα, είναι αφιερωμένο στην Ανάσταση του Λάζαρου και φίλου του Χριστού. Για αυτό οι νοικοκυρές τιμώντας το έθιμο, φτιάχνουν το ομοίωμα του νεκρού τυλιγμένου Λαζάρου, τα γνωστά μας παραδοσιακά Λαζαράκια.
Η έκτη Κυριακή των Βαΐων, είναι η ημέρα όπου οι Ιουδαίοι υποδέχθηκαν τον Χριστό στα Ιεροσόλυμα μετά Βαΐων και κλάδων.
Για αυτό πλέκουμε Σταυρούς, σε διάφορα σχέδια φτιαγμένους με φύλλα βαγιάς.
Μετά την Θεία Λειτουργία, ο Ιερέας, αφού τους ευλογήσει, μοιράζει στους πιστούς τους πλεχτούς Σταυρούς ή τα μικρά Σταυρουδάκια, φτιαγμένα από φύλα φοινικιάς. Επίσης τα μικρά βάγιενα Σταυρουδάκια, συνηθίζουν οι πιστοί να τα βάζουν, πάνω από τις κούνιες των βρεφών και στα γράμματα των ξενιτεμένων μας. Αυτό είναι ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στο Βυζάντιο και απαντάται κυρίως σε όλα τα Δωδεκάνησα, ξεκινώντας από το Ιερό νησί της Αποκάλυψης, την Πάτμο.
Βέβαια η όλη κατανυκτική παρουσία της Μεγάλης Σαρακοστής, κλείνει με την Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα. Κάθε μέρα η κάθε Ιερή Ακολουθία, αναφέρεται ιδιαίτερα στα Σεπτά Πάθη του Κυρίου μας, μέχρι την Αγία Ανάσταση, την ξεχωριστή ημέρα της Λαμπρής την ημέρα της Αγάπης, της ελεημοσύνης και της φιλοξενίας.
Εδώ πρέπει να τονίσουμε, ότι σε όλη την Αγία και Μεγάλη Σαρακοστή, οι νοικοκυρές στη χώρα μας, συνεχίζουν να τηρούν κάποια παλιά έθιμα.
Ένα από αυτά είναι το έθιμο, με το χάρτινο ημερολόγιο, για την Κυρά Σαρακοστή. Αυτό γίνεται με δυο τρόπους. Έφτιαχναν ένα αυτοσχέδιο ημερολόγιο, που μετρούσε τις επτά σαρακοστιανές εβδομάδες.
Ζωγράφιζαν σε ένα χαρτόνι, μια γυναίκα με φαρδιά φούστα και ένα Σταυρό στο κεφάλι, με τα χέρια σταυρωμένα λόγω προσευχής και χωρίς στόμα, λόγω της νηστείας. Είχε επτά πόδια, ένα για κάθε εβδομάδα. που άρχιζε από την καθαρά Δευτέρα. Κάθε Σάββατο που περνούσε, αφαιρούσαν και από ένα πόδι, για να ξέρουν πόσες εβδομάδες έμειναν μέχρι το Άγιο Πάσχα.
Το Μεγάλο Σάββατο, έκοβαν το τελευταίο πόδι και το κομμάτι αυτό από χαρτί, το έβαζαν σε ένα ξερό σύκο, από αυτά που αποξέραναν το καλοκαίρι. Άλλες νοικοκυρές πάλι, το έκρυβαν στο ψωμί που ζύμωναν, για την βραδιά της Ανάστασης. Στον ίδιο φούρνο έψηναν και το αρνί, όπου επίσης του έδεναν στα πόδια του το άσπρο-κόκκινο μορτάκι.
Όποιος έβρισκε μέσα στο ξερό σύκο ή στο λαμπριάτικο ψωμί, το χαρτάκι, από το τελευταίο πόδι της Κυρά Σαρακοστής, ήταν ο πιο τυχερός.
Σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδος, έφτιαχναν την Κυρά Σαρακοστή την ζυμωτή. Γίνονταν από ζυμάρι, φτιαγμένο με μια κούπα νερό, μια κούπα αλάτι και τρεις κούπες αλεύρι.
Έδιναν το σχήμα της Κυρά Σαρακοστής, με τα επτά πόδια το Σταυρό στο κεφάλι και τα χέρια σταυρωμένα.
Το έβαζαν στο φούρνο σε δυνατή φωτιά, για μισή ώρα περίπου, για να στεγνώσει και όχι για να ψηθεί. Ύστερα το κρέμαγαν στον τοίχο.
Φυσικά αυτό το ζυμάρι δεν τρώγεται, άλλα φτιάχνεται για το καλό της Κυρά Σαρακοστής, αφού έχει πολύ αλάτι, για να διατηρείται επτά εβδομάδες, ώστε να της αφαιρούν κάθε εβδομάδα και ένα πόδι. Μερικές νοικοκυρές, έβαζαν ένα νόμισμα, στο ζυμωτό πόδι της Κυρά Σαρακοστής και όποιος το έβρισκε όταν το αφαιρούσε, ήταν και ο τυχερός.
Αυτά και πολλά άλλα έθιμα, διατηρούνται στη χώρα μας και ξαναζωντανεύουν κυρίως στα χωριά και στην ύπαιθρο, καθώς και από τους διάφορους Πολιτιστικούς Συλλόγους, άλλα και από τις νοικοκυρές, μέσα από τις πλούσιες σελίδες, της παραδοσιακής λαογραφίας μας.
Καλή και Ευλογημένη Σαρακοστή
Ξανθίππη Αγρέλλη
