Τα Πρωτοχρονιάτικα ήθη και έθιμα, του τόπου μας είναι ποικίλα και συνεχώς χάνονται, βυθιζόμενα στην κλεψύδρα του ανελέητου χρόνου.
Κάθε Νέος Χρόνος που έρχεται, φέρνει μαζί του την ελπίδα, για ένα καλύτερο αύριο και την Ειρήνη μαζί με την Αγάπη, του Νεογέννητου Χριστού. Από τις πλούσιες σελίδες της λαογραφίας μας, βλέπουμε και τον τρόπο ζωής των νησιωτών.
Την πρώτη Ιανουαρίου, όλοι θα βάλουν τα καλά τους ρούχα και θα Εκκλησιαστούν. Θα παρακολουθήσουν την Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, που είναι ξεχωριστή.
(Η Κυριακάτικη Θεία Λειτουργία, είναι του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου). Μαζί με το Αντίδωρο, στο τέλος ο Ιερέας μοιράζει την καθιερωμένη Βασιλόπιττα ή τα Βασιλοπιτάκια. Είναι ένα έθιμο, που θυμίζει το δίκαιο μοίρασμα των χρυσαφικών και των νομισμάτων, που πρόσφερε ο Επίσκοπος Καισαρείας, Μέγας Βασίλειος στους φτωχούς.
Άρα λοιπόν στην Ορθόδοξη Χριστιανική λατρεία, υπήρξε ο Άγιος Βασίλης.
Στην Καθολική έχουν τον Άγιο Νικόλαο, τον Σάντα Νικολάους ή Σάντα Κλάους. Αντίθετα με εμάς που έρχεται το Πνεύμα του Άη Βασίλη, φορτωμένος με δώρα την Πρωτοχρονιά, στους Καθολικούς, έρχεται τα Χριστούγεννα. Μετά τον Εκκλησιασμό, οι πιστοί επιστρέφουν στα σπίτια τους. Εδώ έχουμε το ‘ποδαρικό,’ ένα έθιμο με πολλές παραλλαγές. Το βασικό είναι να μπει στο σπίτι πρώτα με το δεξί πόδι, ο νοικοκύρης ή ένα μικρό παιδάκι, για να κάνουν το ποδαρικό. Παλαιότερα το πρωινό της Πρωτοχρονιάς, έφερναν από την πηγή ή το πηγάδι ή τη βρύση της Δημοσιάς, αμίλητοι τη στάμνα με το αμίλητο νερό. Με αυτό λαντούριζαν, δηλαδή ράντιζαν το σπίτι, τον κήπο και τα ζώα τους.
Άλλο έθιμο είναι πως ο νοικοκύρης, κρατώντας μια Εικόνα, φέρνει ένα γύρο από το σπίτι και πριν μπει μέσα σπάει ένα ρόδι για αφθονία. Στο νησί μας στα χωριά και στη Χώρα, πόλη της Κω, άφηναν ένα ποτήρι με νερό ή με γάλα στο Εικονοστάσι, για τον Χριστό, την Παναγία, τον Άη Βασίλη και για τον φτωχό. Το μεσημέρι θα στρωθεί όλη η οικογένεια, γύρω από το Πρωτοχρονιάτικο γιορτινό τραπέζι. Συγγενείς φίλοι και μουσαφίρηδες , δηλαδή επισκέπτες, όσοι βρεθούν θα γευτούν το Χριστόψωμο ή το εφτάζυμο ψωμί, ψημένο στον ξυλόφουρνο.
Καθισμένοι δίπλα στο αναμμένο κουμούλι, στο πεζούλι ή στο τζάκι και κοντά στο στολισμένο Χριστουγεννιάτικο δέντρο, θα φάνε την γεμιστή κότα ή πούλα, τον διάνο ή την γαλόπουλα.
Επίσης τρώνε κόκορα και πολλές φορές και χοιρινό κρέας. Το κρασί ρέει άφθονο, μαζί με τις ευχές για Καλή Χρονιά. Ακολουθούν τα γλυκίσματα, που εκτός από τα παραδοσιακά φοινίκια ή μελομακάρονα και τους κουραμπιέδες, η νοικοκυρά φρόντισε να κάμει και τον μπακλαβά. Είναι φτιαγμένος με χειροποίητο φύλλο , από το πιταριδόξυλο και απλωμένος πάνω στο μπακιρένιο σινί. Έχει γέμιση, από καβουρντισμένα και ψιλοκομμένα αμύγδαλα ή καρύδια και σουσάμι. Επίσης είναι λουσμένος στο σιρόπι και μοσχοβολά κανέλλα, γαρύφαλλο και βανίλια, ψημένος στον παραδοσιακό φούρνο. Παλαιότερα στα χωριά έφτιαχναν δυο μπακλαβάδες, ένα ‘καλό’ για την Πρωτοχρονιά και ένα δεύτερο για τους μουσαφίρηδες, τους φίλους και επισκέπτες.
Αλλά και για τα παιδιά, που λένε τα κάλαντα. Στην ωραία Κέφαλο, φτιάχνουν τους σαρμουσάδες, που είναι γλυκά μπουρεκάκια γεμιστά και σιροπιαστά, όπως τα μπακλαβαδάκια. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, τα παιδιά κρατούν ένα καραβάκι και ένα σιδερένιο τριγωνάκι, γυρίζουν τις γειτονιές και ψάλλουν τα κάλαντα στα σπίτια. Όπως ‘Αρχιμηνιά και Αρχιχρονιά και αρχή καλός μας Χρόνος’.
Οι νοικοκυρές τα κερνούν με γλυκίσματα και με Χριστουγεννιάτικα, κουλουράκια και μπισκοτάκια.
Μετά το πλούσιο τραπέζι, ο νοικοκύρης θα κόψει την Βασιλόπιττα και θα την μοιράσει με τη σειρά, όπως του Χριστού, της Παναγίας, του Άη Βασίλη και του ξενιτεμένου. Όποιος βρει το κρυμμένο νόμισμα, το φλουρί, θεωρείται ο τυχερός της Νέας Χρονιάς. Τότε γίνεται και το έθιμο της μπουλιστρίνας, που δίνουν χρήματα. Συνήθως οι γηραιότεροι, δίνουν στα παιδιά μπουλιστρίνα, δηλαδή μποναμά, για το καλό του Νέου Χρόνου. Φυσικά εκείνη την ημέρα, ανταλλάσουν και τα δώρα. Το απόγευμα της Πρωτοχρονιάς, έχουμε ένα ιδιαίτερο έθιμο.
Η νοικοκυρά σκορπά στο πάτωμα, κέρματα και καρύδια, για να κάνει το έθιμο του ‘κλου.’ Τα παιδιά μαζεύουν τα κέρματα μαζί με τα καρύδια και εύχονται οι κότες της νοικοκυράς, να κάνουν ‘κλου’, δηλαδή να κλωσήσουν κα να φέρουν πολλά αυγά. Αυτό το έθιμο, το αναβιώνει το Λύκειο Ελληνίδων, στην ετήσια κοπή της Βασιλόπιτάς του.
Την Πρωτοχρονιά σε όλα τα σπίτια, γίνονται μικρά οικογενειακά γλέντια, με Δημοτικούς χορούς και τραγούδια, για το καλό του Νέου Χρόνου.
Οι εορταζόμενοι Βασίληδες και οι βασταζούμενοι οικονομικά, καλούσαν και τα βιολιά, για περισσότερο κέφι. Έπιναν κρασί, ρακί, ούζο και ρετσίνα και διασκέδαζαν ασταμάτητα.
Έρχονται και τα Φώτα, που την παραμονή οι Χριστιανοί νηστεύουν, για να Κοινωνήσουν και για να πιούν τον Μεγάλο Αγιασμό.
Τα παιδιά ξεχύνονται ξανά στους δρόμους, για να πουν τα κάλαντα των Φώτων. ‘Ο μήνας έχει σήμερα πέντε Ιανουαρίου και όλοι μας εορτάζουμε, τα Φώτα του Κυρίου’. Οι Ιερείς περνούν από τις γειτονιές και ραντίζουν τα σπίτια, τους κήπους, το πηγάδι και τους στάβλους, με τον Μικρό Αγιασμό, που τέλεσαν στην Εκκλησία, το πρωί της παραμονής των Φώτων. Επίσης υπάρχει ένα ιδιαίτερο έθιμο, στα χωριά Αντιμάχεια και στο Μαστιχάρι. Είναι οι ‘μαρμαρίτες,’ που γίνονται με χυλό από νερό και αλεύρι. Ψήνονται πάνω σε πλάκα από καυτό μάρμαρο, με αναμμένη τη φωτιά από κάτω.
Συνήθως τηγανίζονται και προσφέρονται ζεστοί και αφράτοι, λουσμένοι στο μέλι και στην κανέλα. Την επομένη ημέρα, την λαμπερή των Φώτων, όλοι θα πάνε στην Εκκλησιά, για να ακούσουν, το ‘Εν Ιορδάνη Βαπτιζόμενου σου Κύριε’, θα κοινωνήσουν και θα πιούν Μεγάλο Αγιασμό. Ακολουθεί η πομπή, για τη ρίψη του Τιμίου Σταυρού, σε θάλασσα, σε λίμνες, σε ποτάμια και σε στέρνες, ‘Με το Πνεύμα εν είδη Περιστεράς και ευλάβειας.
Όποιος πιάσει τον Τίμιο Σταυρό, από τα Αγιασμένα νερά, θεωρείται ευλογημένος όλο τον Νέο Χρόνο. Την επομένη ημέρα του Άη Γιαννιού στις επτά Ιανουαρίου, γιορτάζουν οι ‘Γιαννηδες,’ δηλαδή η μισή Ελλάδα, και να είναι πολύχρονοι. Αυτά είναι τα ήθη και τα έθιμα των νησιωτών, που σταδιακά ο χρόνος, η εξέλιξη, η σύγχρονη τεχνολογία, τα ξεθωριάζουν.
Τυχεροί όσοι τα ζήσαμε. Χρόνια Πολλά. Καλή Χρονιά. Ευλογημένο και χαρούμενο το 2024.
Ξανθίππη Αγρέλλη
