«502 χρόνια μετά οι Ιππότες επιστρέφουν στη Ρόδο» αυτός και άλλοι παρεμφερείς τίτλοι κατακλύζουν τοπικά και εθνικά ενημερωτικά μέσα για να δηλώσουν την ιστορικότητα της λογιζόμενης ως πρώτης επίσκεψης του επικεφαλής του Τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη μετά την οθωμανική κατάληψη των Δωδεκανήσων το 1522 από τον σουλτάνο Σουλειμάν Α’. Aν και ο τίτλος είναι προβληματικός και ανακριβής καθώς δημιουργεί την αίσθηση ιστορικού κενού μετά το 1522 που αγνοεί τις ποικίλες εμπλοκές, ενδιαφέρον και παρουσία του Τάγματος στα νησιά μέχρι και την όψιμη Νεότερη ιστορία των νησιών, ανοίγει ένα πεδίο συζήτησης αναφορικά με τους λόγους που η παρουσία τους λογίζεται έως και σήμερα μια από τις σημαντικότερες σελίδες της δωδεκανησιακής ιστορίας.
Η επίσκεψη ξεκίνησε με την υποδοχή του Μαγίστρου Τζον Ντάνλαπ στο Προεδρικό Μέγαρο των Αθηνών και κορυφώθηκε με τα εγκαίνια της έκθεσης για την ιστορία του Τάγματος στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου στη Ρόδο. Ποιο είναι όμως το Τάγμα και κυρίως ποια η θέση και η σημασία του στη συλλογική ιστορική μνήμη των Δωδεκανήσων;
Τα Τάγμα ιδρύθηκε κατά το δεύτερο μισό του 11ου αιώνος στα πλαίσια της πρώτης Σταυροφορίας, και ακολούθως της μεγάλης άνθησης του μοναχισμού και των μοναστικών ταγμάτων που σημειώθηκε στη Δύση μετά τη μεταρρύθμιση που πραγματοποίηθηκε στο Αββαείο του Κλουνύ στην κεντρική Γαλλία τον 10ο αιώνα. Η ύπαρξη του Τάγματος συνδέθηκε με φιλάνθρωπες δράσεις, κυρίως ιατρικής φύσεως, με την περίθαλψη των τραυματισμένων προσκυνητών που έφθαναν στους Αγίους Τόπους. Η δράση τους, όμως, εκτός από τον κοινωνικό απαίκτησε σύντομα και στρατιωτικό χαρακτήρα με στόχο την υπεράσπιση των σταυροφορικών κρατιδιών έναντι των συνεχών αραβικών επιδρομών. Σε σύντομο χρονικό διάστημα αναδείχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα στρατιωτικά σώματα της δυτικής παρουσίας στους Αγίους Τόπους.
Η ανακατάληψη τους από τους μουσουλμάνους με πρώτο βασικό πλήγμα την απώλεια της Ιερουσαλήμ το 1187 συνετέλεσε σε μια δύσκολη περίοδο κρίσης ταυτότητας, στοχοθεσίας και αναστοχασμού για το Τάγμα που αναζητούσε να βρει τη θέση του σε μια Ευρώπη που είχε εισέλθει σε μια περίοδο κρίσης και δομικών μεταβολών που θα γεννήσουν τις συνθήκες μετάβασης από το Μεσαίωνα στην Πρώιμη Νεοτερικότητα. Αυτή η νέα πραγματικότητα θα οδηγήσει το Τάγμα σε μια περιπλάνηση στην Ανατολική Μεσόγειο από την Ιερουσαλήμ στην Άκρα, στην συνέχεια στην Κύπρο, για να καταλήξουν το 1309 στο νησί της Ρόδου.
Η κατοχή της Ρόδου και προοδευτικά σχεδόν του συνόλου των Δωδεκανήσων πρσέδωσε στο Τάγμα την πολιτική του υπόσταση και χαρακτήρα, χαρακτηριστικό που θα διατηρήσει ως κυρίαρχη πολιτική δύναμη της Ρόδου και ύστερα της Μάλτας μέχρι το 1798. Η πολιτική και κοινωνική δομή που εφάρμοσαν ως διοικούντες αποτελεί, όπως και σε όλες τις περιπτώσεις δυτικών κρατών στον ελλαδικό χώρο μετά την Δ’ Σταυροφορία, ένα μείγμα δυτικών μοντέλων και των ήδη υπαρχόντων ανατολικών ρωμαϊκών (βυζαντινών) δομών.
Η αδυναμία του τοπικού πληθυσμού να κατανοήσει και να προσαρμοστεί στα δυτικά φεουδαρχικά μοντέλα, που ούτως ή άλλως και στην ίδια την Ευρώπη έφθιναν, μετέτρεψαν τα νησιά σε ένα εργαστήριο πολιτικού και κοινωνικού πειραματισμού, που παρά τις θετικές ή αρνητικές του εκδηλώσεις εξασφάλισε στην περιοχή την πολιτική σταθερότητα που είχε απωλέσει με την σταδιακή αποσάθρωση και ύστερα κατάλυση της ανατολικής ρωμαϊκής κεντρικής εξουσίας της Κωνσταντινούπολης από τα μέσα του 12ου αιώνος. Η σταθερότητα αυτή μεταφράστηκε σε μια περίοδο οικονομικής, πολιτικής και καλλιτεχνικής ακμής που ξεκινά από το 1309 και συνεχίζει με μεταβαλλόμενους ρυθμούς μέχρι το 1522.
Η δράση του Τάγματος αν και αποτελεί τμήμα του παρελθόντος, συγκριτικά μάλιστα μικρότερο από το αντίστοιχο ανατολικό ρωμαϊκό(βυζαντινό) και οθωμανικό, κατάφερε να αποτελέσει σημαντικό θεμέλιο λίθο της ιστορίας της περιοχής μετά το 1522, αλλά και σημαντικό αρχιτέκτονα της εικόνας των νησιών όπως τα ξέρουμε σήμερα. Η κοινοτική οργάνωση που διατηρήθηκε και από τους Οθωμανούς στα μικρότερα νησιά, και η οποία προσέλκυσε και συνεχίζει να προσελκύει το ενδιαφέρον των ιστορικών, χρωστά πολλά στις πολιτικές επιλογές του Τάγματος.
Από την άλλη, οι αρχιτεκτονικές δομές τους συνεχίζουν, παρά τη φθορά του χρόνου και την εμφάνιση νέων αρχιτεκτονικών μορφών και στυλ, να κυριαρχούν στο δομημένο χώρο πολλών περιοχών και να καθορίζουν την ίδια την ταυτότητα των νησιών και τον τρόπο που αυτά αυτοπροσδιορίζονται και συστήνονται διαχρονικά στους επισκέπτες τους αλλά και στους ίδιους τους κατοίκους τους. Τα τείχη της Ρόδου, τα κάστρα της Νεραντζιάς και της Αντιμάχειας αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα εργαστήρια πειραματισμού με το προμαχωνικό σύστημα σε όλη την Ευρώπη με στόχο την καλύτερη άμυνα απέναντι στον οθωμανικό κίνδυνο και τα νέα μέσα πολιορκίας που αξιοποιούσαν την νέα υπερδύναμη της πυρίτιδας.
Η μεσαιωνική πόλη της Ρόδου αποτελεί ένα μοναδικό παράδειγμα συνάντησης και συνήπαρξης ποικίλων καλλιτεχνικών εκδηλώσεων του δυτικού Μεσαίωνα. Δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ακριβώς αυτό το δομημένο περιβάλλον που άφησε πίσω του το Τάγμα αποτελεί και το λόγο που κατείχε και κατέχει σημαντική θέση στην συλλογική μας μνήμη. Η ζωοδόχος πηγή της μνήμης είναι το ερέθισμα. Αδιαμφισβήτητα η σύγχρονη εποχή προσφέρει μια ποιοτική πλειάδα ερεθισμάτων και πληροφοριών χωρίς κανένα όμως να μπορεί σε ισχύ να ανταγωνιστεί τη δύναμη της βιωμένης πραγματικότητας. Αν λάβουμε για παράδειγμα το νησί μας, την Κω, θα διαπιστώσουμε ότι η καθημερινή αλληλεπίδραση με κτίσματα αυτής της εποχής όπως τα τείχη και το κάστρο αποτελούν ένα δυναμικό ερέθισμα, μια δυναμική και διαχρονική συνύπαρξη με το παρελθόν που καθιστά την κυριαρχία του Τάγματος ένα από τα πρώτα σημεία αναφοράς της δωδεκανησιακής ιστορίας.
Συνεπώς, η επίσκεψη αυτή και η έκθεση με την οποία συνδέθηκε, αποτελούν ένα σημαντικό momentum για την τοπική μας ιστορία και συνείδηση. Μόνο μια πληρέστερη και βαθύτερη εξοικείωση με το χθες μπορεί να συμβάλλει σε μια καλύτερη κατανόηση του σήμερα και έναν πληρέστερο σχεδιασμό του αύριο. Βεβαίως, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το παραπάνω δεν αφορά μόνο την περίοδο του Τάγματος αλλά θα πρέπει να επεκταθεί με περισσότερες δράσεις που θα αναδεικνύουν το πλούσιο ιστορικό και πολιτισμό απόθεμα της περιοχής μας στο ιστορικό διηνεκές.
Ευστάθιος Ι. Οικονομάκης, ιστορικός (απόφοιτος Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών)
