‘Ο παπάς κάνει την Λειτουργία και ο ψάλτης την μελωδία’, λέγει ο θυμόσοφος λαός.
Αντιλαλούσαν τα γύρω βουνά και οι λόφοι. Ντιόνιζε η Εκκλησία, από την Βυζαντινή ψαλμωδία του αείμνηστου υμνωδού Μιχαήλ-Ποσειδώνα Ζαίρη. Ο καλλικέλαδος υμνωδός, συνόδευε το τότε νέο-χειροτονηθέντα παπά Δημήτρη Γρύλλη, στο αναλόγιο του Ιερού Ναού Ασωμάτων Ασφενδιού. Και οι δυο είχαν την δυναμική φωνή, χωρίς μικρόφωνα τότε, να πλημυρίζουν με την μεγαλόπρεπη Βυζαντινή υμνολογία όλο το ορεινό χωριό.
Και δεν ήταν μόνο αυτοί. Θα ακολουθήσω το άλλοτε μοναδικό λεωφορείο των χωριών. Εκείνο το χαρακτηριστικό το κόκκινο, με οδηγό τον αξέχαστο Δημήτρη Χαματζόγλου και εισπράκτορα τον Σταμάτη Διακαναστάση. (‘τον Χατζηκατέ.)’ Θα ξετυλίξω το κουβάρι των αναμνήσεων μου, αφού κάνω μερικές στάσεις σε όλες τις ενορίες του νησιού μας.
Με πολύτιμο σύμβουλο το ιστορικό βιβλίο - αρχείο της Ιεράς μας Μητροπόλεως, θα αναφερθώ σε ονόματα ιεροψαλτών, που άφησαν εποχή για την πολύχρονη προσφορά τους. Ο Μιχαήλ -Ποσειδών Ζαίρης, υπήρξε επιφανής δάσκαλος, εκείνα τα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια στο νεοσύστατο εξατάξιο Δημοτικό Σχολείο του Ασφενδιού, δίπλα στην κεντρική Πλατεία της Παναγίας της Ευαγγελίστριας. Στα δεξιά και αριστερά αναλόγια, έψαλλαν στον Ασώματο, ο Κωνσταντίνος Ζουμπουλίκος, κάλος επιπλοποιός τεχνίτης και έμπειρος μαραγκός, που αργότερα έγινε ιερέας. Υπηρέτησε με ζήλο την Εκκλησία αντικαθιστώντας τον για μια εικοσαετία περίπου, εφημέριο παπά Δημήτρη Γρύλλη.
Στον Ιερό Ναό Ασωμάτων ο καλλίφωνος Χρήστος Τσουκνιάς, έψαλλε με την μελωδική Βυζαντινή φωνή του για όλο το Εκκλησίασμα. Αργότερα έγινε ο ιερέας, στη νεόκτιστη Εκκλησία στων Αγίων Πάντων στο Ψαλίδι. Καλός ψάλτης που υπηρέτησε στο ψαλτήρι με την μελωδική φωνή του, ήταν και ο διδάσκαλος Χαράλαμπος Αλαχιώτης, καθώς και ο ψάλτης Παντελής Σαλαχώρης, που παράλληλα με το λαούτο του ήταν και αυτοδίδακτος μουσικός. Από την Εκκλησία των Ασωμάτων, πέρασαν και άλλοι υμνωδοί ,όπως τους αναφέρουμε από τους παλιότερους, μέχρι και τους νεώτερους.
Δανιήλ Ευστράτιου-Στέφανος Γεωργιάδης- Μιχαήλ Ματθαίος –Φραζής Πσσανικολάκης –Γιώργος Καράγιωργας –Σοφοκλής Φαρμάκης - Κώστας Φορώζης –Γιάννης Αλαχιώτης -Γιάννης Χατζαντώνης -Γιώργος Παπαποστόλου -Δημήτρης Τριπολίτης -Γιώργος Βαρβούνης και ο Γιάννης Κουτσουράης.
Στον Άγιο Δημήτριο, έψαλλαν περιστασιακά οι ψάλτες των Ασωμάτων, μέχρι που το χωριό Χαιχούτες, με την μεταπολεμική μετανάστευση ερήμωσε τελείως.
Θα κατηφορίσω προς την Εκκλησία της Ευαγγελίστριας της Παναγίας, την ψυχή του Ασφενδιού, για να θυμηθούμε τους παρακάτω υμνωδούς.
Ο Γαβριήλ Κοσσαρής, ο οποίος μετέπειτα έγινε και ιερέας της Εκκλησίας. –Ο Θρασύβουλος Διακαναστάσης -ο καθηγητής Εμμανουήλ Κιαπόκας -και ο αξέχαστος Νίκος Ιτσινές, που έφυγε πρόσφατα από κοντά μας.
Το λεωφορείο των αναμνήσεων μου, θα με φέρει ως το πανέμορφο Λαγούδι και στην δισυπόστατη Βυζαντινή Εκκλησία την κορώνα του χωρίου, ως τα Εισόδια και την Γέννηση της Παναγίας μας. Οι υμνωδοί που την υπηρέτησαν και την υπηρετούν με ζήλο, είναι οι παρακάτω. Χρυσόστομος Παπακωνσταντίνου- Αντώνης Χατζηβασίλης (το Γιανικάκι) με το μελίρρυτο βιολί του.- Δημήτρης Μαντούκος -Θρασύβουλος Διακαναστάσης- Αναστάσιος Κρητικάκης- μέχρι τον Μιχάλη Δανελλάκη- και τον Γιάννη Κιάρη.
Θα συνεχίσω την βόλτα μου, προς την ορεινή γραφική Ζιά και στο Ιερό Κουβούκλιο της Κοιμήσεως της Παναγίας μας.
Δυο ιεροψάλτες που έγιναν ιερείς είναι ο Ιωάννης Καματερός, ο γνωστός μας μακαριστός παπά Γιάννης -και ο Νικόλαος Ανδρέου ο αείμνηστος παπά Νικόλας. Επίσης έψαλλαν στο αναλόγιο της Παναγίας, οι Βασίλης Πυλιώτης - Σεβαστός Χατζηστέργος και τελευταία -ο Στάθης Χριστοφιλογγιάνης.
Θα σταματήσω στο νεόδμητο χωριό Ζηπάρι και στον περικαλλή, Ιερό Ναό της Θείας Αναλήψεως του Χριστού και θα αναφερθώ στους παρακάτω ιεροψάλτες.
Γεώργιος Παπαποστόλου- Χαράλαμπος Αλαχιώτης διδάσκαλος - Πασχάλης Χατζηστέργος επίσης διδάσκαλος- και Τρύφων Καβαθάς.
Σε μια όμορφη καταπράσινη λαγκάδα, βρίσκεται ο Ιερός Ναός Αγίου Παύλου στον Λινοπότη. Θυμάμαι επί Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, τον παπά Δημήτρη αποσπασμένο περιστασιακά στα Στρατόπεδα, που με έπαιρνε ούσα μαθήτρια Γυμνασίου, για να τον βοηθώ στα απλά αναγνώσματα. Ωστόσο, ο Ιερός Ναός σήμερα μεγαλουργεί και θα πρέπει να αναφερθούμε στους εξαίρετους υμνωδούς του. Στο αναλόγιο της Εκκλησίας υμνούν τον Κύριο, ο Μιχαήλ Ανδρέου παπαδοπαίδι του μακαριστού παπά Νικόλα,- ο Δημήτριος Τσάμπαλας - ο Ιωάννης Κουζούκας -και ο Αλκιβιάδης Ποταμιάνος.
Λίγο παρά πάνω, θα σταματήσω στο πανέμορφο ορεινό χωριό Πυλί. Πρώτη ενορία του Αγίου Γεωργίου του Στρατηλάτη στην Εκκλησία του οποίου έψαλλαν και ψάλλουν, οι έξεις υμνωδοί. Ξενίκας Φραγκίσκος -Εμμανουήλ Κυπραίος- Αριστείδης Χαραμαράς -και Μιχαήλ Τσακίρης, όπου μετέπειτα έγινε ιερέας.
Ανηφορίζω ως τον Άγιο Νικόλαο στο Πυλί, για να ξαναθυμηθούμε τους ιεροψάλτες της φερώνυμης Εκκλησίας. Αυτοί ήταν ο αείμνηστος Γιάννης Μαύρος, με την στεντόρεια χαρακτηριστική φωνή του- ο αξέχαστος Κώστας ο Αυγούλας, που το φωνητικό και μουσικό ταλέντο του, το διοχέτευε και στα νυχτερινά κέντρα διασκέδαση,ς ως ξεχωριστός τραγουδιστής. Επίσης -ο Δημήτριος Διακονικολής -ο Ιωάννης Γούναρης -ο Δημήτρης Καστελοριζιός καθώς και τα αδέλφια Γρηγόρης, Βασίλης και Γεώργιος Καστελοριζιού.-
Ο Χρήστος Παπαχρήστος- ο Μιχαήλ Σκαλέρης -ο Γιάννης Παπαδόπουλος -ο Αντώνης Βουλιστής- ο Αντώνης Σαράγιας παπαδοπαίδι, -ο Παναγιώτης Παππούλης -και ο Γιώργος Ελένης.
Ανηφορίζουμε προς την Εκκλησία των Εισοδίων της Παναγίας στο Αμανιού.
Ας θυμηθούμε τους ψάλτες που κόσμησαν το αναλόγιο, με την Βυζαντινή μελωδία τους. Αντώνης Ζαμάγιας, που έγινε αργότερα ιερέας.- Αντώνης Πυλιώτης- Εμμανουήλ Καμπουράκης -Θεοδόσης Τογρού- Κωνσταντίνος Κεχριμπάρης, που σήμερα είναι ιερέας.- Αναστάσιος Γιακουμής -Νικόλαος Έψιμος- και Αντώνιος Κασσωτάκης.
Θα συνεχίσω την περιπλάνηση των αναμνήσεων μου, στον Ιερό Ναό Κοιμήσεως της Παναγίας μας στην Αντιμάχεια, για να αναφέρω τους παρακάτω ιεροψάλτες.
Νικόλαος Μυλωνάς, ο γνωστός μας μακαριστός παπά Νικόλας. Έγινε ιερέας και χάρισε δυο ιερείς στην Εκκλησία, τον αείμνηστο παπά Γιώργη Μυλωνά και τον παπά Βαγγέλη Μυλωνά. Επίσης έψαλλαν ο Σταμάτης Παππούλης -ο Παναγιώτης Παππούλης- ο Νικόλαος Καματερός -ο Αντώνης Τριτσάρης - ο Εμμανουήλ Σχουλής- και ο Απόστολος Κουτρουμάνος.
Φθάνοντας στο Ιερό Ναό της Αγίας Τριάδος στην Αντιμάχεια, εκεί όπου Βάπτισα την δεύτερη κόρη μου Χριστίνα -Σταυρούλα την ημέρα του Τιμίου Σταυρού, θέλω να αναφερθώ στους ξεχωριστούς υμνωδούς της Εκκλησίας.
Όπως ο Κωνσταντίνος Πλαγγέτης- ο Γεώργιος Κουντουρζής -ο Αντώνης Τριτσάρης- ο Γεώργιος Πέτρου- ο Κυριάκος Παππούλης -ο Γεώργιος Μιαούδης -και ο Δημήτριος Συνεσίου. Επίσης ο Χαράλαμπος Σαράγιας, που έπειτα έγινε ιερέας. Φυσικά και ο Στέφανος Διακοπαναγιώτης, αξιαγάπητος ψάλτης και μετέπειτα αξιομνημόνευτος ιερέας. Χάρισε δε από τα τέσσερα αγόρια του, τρία στην Ιερή Διακονία της Εκκλησίας μας. Τον ιερό- διδάσκαλο παπά Γιάννη- τον ιερέα παπά Σταύρο -και τον Σεβασμιότατο νυν Μητροπολίτη κ. κ. Ναθαναήλ Β.’. Όπως μας διηγούνται οι παλιοί, το 1952 ο Κωνσταντίνος Πλαγγέτης, τότε ιεροψάλτης στην Αγία Τριάδα, άκουσε τον δεκάχρονο Γεώργιο Σακέλλη να ψέλνει το ‘Κύριε των δυνάμεων’, τον ξεχώρισε και τον παρότρυνε μαζί με τον παπά Γιάννη τον Άμαλλο, να τον στείλουν στην Πατμιάδα Σχολή. Έτσι έχουμε σήμερα τον πρωτοψάλτη και καθηγητή της Βυζαντινής μουσικής τον κ Γιώργο Σακέλλη.
Προχωρώντας διακρίνουμε τον περικαλλή, ανακαινισμένο Ιερό ναό των Αγίων Αποστόλων στο ίδιο χωριό Αντιμάχεια. Οι ιεροψάλτες που έντυσαν μελωδικά το ψαλτήριο είναι. Ο Κωνσταντίνος Παπαθωμάς -ο Αντώνιος Συνέσιος -ο Νικόλαος Αυγουλάς, με το (παρατσούκλι Βενιζέλος), -ο Αντώνιος Αυγουλάς που έγινε μετέπειτα ιερέας, - ο Δημήτριος Μονούχος - ο Βασίλειος Συνεσίου, -καθώς και ο Αντώνιος Λύχνος, που έγινε έπειτα ιερέας.
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε σύμφωνα με τον εκλεκτό φίλο Βασίλη Συνεσίου, (και τον ευχαριστούμε), πως η Αντιμάχεια έχει παράδοση στους καλλίφωνους ιερείς και ιεροψάλτες. Ας αναφέρουμε τον Αντώνη Πόγια, τον αδελφό της μητέρας της Δημοτικής αοιδού, αξέχαστης Άννας Σαρρή- Καραμπεσίνη. Ο Αντώνης Συνεσίου, ήταν γιος του παπά Βασίλη Συνεσίου. Επίσης ξεχώριζε ο Αντώνης Αυγουλάς, καλός γνώστης της Βυζαντινής μουσικής, στην αρχή ιεροψάλτης και έπειτα ιερέας στους Αγίους Αποστόλους. Ήταν και το θρυλικό ‘ ψαλτάκι,’ ξακουστός ιεροψάλτης που άφησε εποχή. Αργότερα δε έγινε πρωτοψάλτης στον Άγιο Κωνσταντίνο στην Ομόνοια των Αθηνών και όπως μας διηγείται ο Βασίλης Συνεσίου, το όνομα του ήταν Κωνσταντίνος Παπαθωμάς. Ήταν αυτός που μαζί με τον μακαριστό παπά Γιάννη Κιάρη, έφεραν από την Κωνσταντινούπολη το Βυζαντινό ύφος, που διατηρείται μέχρι και σήμερα. Οι παλιοί Αντιμαχείτες έλεγαν, ‘όποιος δεν είδε και δεν άκουσε το ‘Ψαλτάκι,’ ως ψάλτη και τον παπά Γιάννη ως παπά, τότε δεν είδε και δεν άκουσε ούτε παπά, ούτε ψάλτη’.
Θα σταματήσουμε, στο παραλιακό χωριό Μαστιχάρι και στον Ιερό Ναό του Ευαγγελισμού της Παναγίας μας. Οι ιεροψάλτες που κόσμησαν και κοσμούν το ψαλτήρι είναι.
Ο Γεώργιος Πέτρου -Νικόλαος Πέτρου- Γιάννης Ζαχάρης - Στέφανος Παππούλης - Γιάννης Μαύρος - Μιχαήλ Παπαγεωργίου - Πέτρος Πέτρου - Σταύρος παππούλης - Ηλίας Διακαντώνης. Ο Ντίνος Ναίσκες παπαδοπαίδι και ο Ηλίας Σαράγιας γιος του μακαριστού παπά Χαραλάμπου Σαράγια.
θα βρεθούμε νοερά στην πανέμορφη Εκκλησία, της παραλιακής Καρδάμαινας. Στον Ιερό Ναό Γενεσίου της Παναγίας μας, υπηρέτησαν με πίστη στο ψαλτήρι οι κάτωθι ιεροψάλτες.
Ο Μονάχος Αγάπιος - ο Γεώργιος Σκανδαλίδης, μετέπειτα ιερέας -καθώς και ο Αντώνιος Παναγιώτου μετέπειτα ιερέας. Ο Φίλιππος Σακελαρίδης -ο Γιάννης Παπαηλίας -και ο Σεβαστιανός Παναγιώτου παπαδοπαίδι.
Μια άλλη λαμπρή Εκκλησία των Εισοδίων της Παναγίας μας, βρίσκεται στην ακριτική Κέφαλο. Οι ιεροψάλτες που με περίσσιο ζήλο υπηρέτησαν στην Εκκλησία, είναι.
Ο Γιάννης Παπαντωνίου -Γιάννης Παπαηλίας- Χαράλαμπος Μαραγκός -Γιάννης Καμπούρης- Μιχαήλ Ζουμπάς -Αντώνης Σαράγιας -Γιάννης Δροσάκης - Αλέκος Διακογιάννης- Εμμανουήλ Ανθόπουλος - Σεβαστός Μπίλλης και Μιχάλης Κορδιστός.
Επιστρέφω στην πόλη με τις ξεχωριστές ενορίες της. Θα επισκεφτώ τον δισυπόστατο Ιερό Ναό, του Αγίου Αθανασίου και Αρχαγγέλου Γαβριήλ στο Πλατάνι. Οι ιεροψάλτες που έντυσαν μελωδικά το ψαλτήριο της Εκκλησίας τους είναι.
Οι Αλέξανδρος Δάμψας - Γεώργιος Καματερός- Τρύφων Γεώργιου- και ο αξέχαστος Νικόλαος Ιτσινές.
Θα σταματήσω στο παραλιακό Ψαλίδι και στην θέση Ηρακλής, όπου βρίσκετε ο Ιερός Ναός των Αγίων Πάντων. Οι ιεροψάλτες που τίμησαν και τιμούν το ψαλτήρι είναι.
Ο Δημήτρης Αργύρης- Βασίλης Γιακουμής - Χρήστος Φωτόπουλος –Μιχάλης Καρακιόζης, και ο διδάσκαλος Χαράλαμπος Αλαχιώτης.
Στην γειτονιά μου κτίστηκε ο Ιερός Ναός Αγίου Παύλου Κω. Απέναντι από την παραλία που κήρυξε το Θείο κήρυγμα του Ιησού, ο Απόστολος των Εθνών Άγιος Παύλος.
Πολλοί ιεροψάλτες χάρισαν την Βυζαντινή μελωδία τους στα ιερά ψαλτήρια, δεξιό και αριστερό. Αυτοί ήταν. Ο αείμνηστος Χρήστος Τσουκνιάς, μετέπειτα ιερέας,-ο Γεννάδιος Θέμελης- ο Μικές Μουζουράκης- Γιάννης Μαύρος -Ηλίας Καματερός -Νικόλαος Παπαθωμάς -Γιάννης Πεταλλάς και ο καθηγητής της Βυζαντινής μουσικής Γεώργιος Σακέλλης.
Στο Ιερό Παρεκκλήσιο της Παναγίας της Φανερωμένης υπηρέτησαν και υπηρετούν το ψαλτήρι, με ζήλο και μεράκι οι παρακάτω ψαλμωδοί.
Ιωαννίκιος Σισκαμάνης -Γεώργιος Βαβλάς- ο καθηγητής Θρησκευτικών Νικόλαος Λοίζος - Μιχάλης Ντουμάνης –ο δάσκαλος Πασχάλης Χατζηστέργος- Κώστας Αυγουλάς ο τραγουδιστής - Ιωάννης Βαρκάς -Ιωάννης Τοπαλίδης και ο Γιώργος Καματερός.
Ο Ιερός Ναός της Αγίας Παρασκευής, τον οποίον ο τρομερός σεισμός του 2017 έπληξε, δεν λειτούργει προσωρινά. Όμως στην μνήμη μας αντηχούν οι Βυζαντινές μελωδίες των ιεροψαλτών. Αυτοί ήταν ο Ηλίας Ζαχαρίου- Γεννάδιος Θεμέλης- Μικές Μουζουράκης- Χρήστος Παπαχρήστου - Χρήστος Φωτόπουλος- Ιωάννης Βαρκάς- Πασχάλης Χατζηστέργος διδάσκαλος και Μιχαήλ Ανδρέου παπαδοπαίδι. Επίσης ο Ηλίας Καματερός- Δημήτριος Διακονικολής – Νικήτας Χατζηνικήτας και (ο Mιχάλης Γκινής )
Θα κλείσω το αφιέρωμα μου στους ιεροψάλτες αφού σταματήσω το λεωφορείο των αναμνήσεων μου στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό του πολιούχου της Κω, Αγίου Νικολάου. Μπορεί προσωρινά ο ιστορικός Ιερός Ναός να μην λειτουργεί, αφού ο ισχυρός σεισμός του 2017 τον κατέστρεψε. Όμως δεν καταστράφηκαν οι μνήμες από τους καλλικέλαδους ιεροψάλτες του, που στο δεξιό και αριστερό αναλόγιο έψαλλαν.
Ο Ιωαννίκιος Σισκαμάνης -Αθανάσιος Φωτόπουλος -Χρήστος Φωτόπουλος -Κώστας Λουκίδης - Θόδωρος Αναγνωστιάδης - Μικές Μουζουράκης -Ευάγγελος Μουζουράκης- Ζαχαρίας Διακοπαναγιώτης που μετέπειτα έγινε ιερέας. Κυριάκος Παππούλης -Παναγιώτης (Τάκης) Χανζηάμαλλος ο διδάσκαλος μου και ο υιός του Κωνσταντίνος Χανζηάμαλλος καθώς και οι Γιώργος Σακέλλης καθηγητής μουσικής, Γιάννης Πεταλλάς και Νίκος Παπαθωμάς.
Αυτοί ήταν οι υπηρέτες της Βυζαντινής αρμονίας και οι υμνωδοί του Υψίστου στις Εκκλησίες του νησιού μας. Όταν τότε δεν υπήρχαν τα μεγάφωνα, αλλά η διαπεραστική στεντόρεια και βροντώδης φωνή τους, που μοίραζε παντού την μελωδική Βυζαντινή υμνολογία της Εκκλησίας μας. Αυτοί οι ψάλτες ήταν κυρίως απλοί, όπως αγρότες, κουρείς, καφετζήδες, μαραγκοί, τεχνίτες, οικοδόμοι, εργάτες του καθημερινού μόχθου.
Όμως είχαν κάτι κοινό, ξεχωριστή φωνή και ταλέντο στην μελωδία και αν σπάνια τα μπέρδευαν, ο λαός τους συγχωρούσε με το γνωμικό, ‘απορία ψάλτου ο βηξ’, δηλ το μπέρδεμα του ψάλτη λίγος βήχας και ξανάβρισκε τη σειρά και τον ρυθμό του .
Πολλοί από αυτούς υπηρέτησαν την Εκκλησία του Χριστού, για πάρα πολλά χρόνια, ίσως και για όλη τους τη ζωή και πρέπει να τους ευγνωμονούμε, όχι μόνο να τους θυμόμαστε.
Θα σταματήσω για λίγο τιμητικά στον μακαριστό, αείμνηστο Μητροπολίτη Ναθαναήλ Δίκαιο Α , αυτόν που ίδρυσε την γυναικεία Ιερά Μονή Αγίου Νεκταρίου. Εκεί βοηθοί ψάλτες στον Βυζαντινό χορό των μοναχών είναι ο διδάσκαλος Αντώνιος Κρητικός -και ο επίσης διδάσκαλος Πασχάλης Χατζηστέργος.
Πολλοί ίσως θυμόμαστε όταν σε μια γιορτή του πολιούχου μας Αγίου Νικολάου, ο μακαριστός Μητροπολίτης Ναθαναήλ Α’ Δίκαιος , έφερε στον Μητροπολιτικό Ιερό Ναό, τον αρχιψάλτη, το αηδόνι Ιεράς Μητροπόλεως Αθηνών του Ευαγγελισμού της Παναγίας. τον ‘ηδυμελίφθογγο,’ τέττιγα της Εκκλησίας όπως τον αποκαλούσαν τον ‘χοράρχη’ αείμνηστο Σπυρίδωνα Περιστέρη (1913 -1998). Έναν καλλικέλαδο υμνωδό και μάστορα της Βυζαντινής ψαλτικής τέχνης, που είχαμε την ευλογία να τον ακούσουμε πριν αφήσει σε βαθιά γεράματα τα εγκόσμια.
Ευχαριστώ θερμά το αρχείο της Ιεράς Μητροπόλεως με το ανάλογο βιβλίο για τις πολύτιμες πληροφορίες, στην συγγραφή του πονήματος τούτου. Επιφυλάσσομαι σε ένα άλλο αφιέρωμα να αναφερθώ ξεχωριστά στους ακούραστους υπηρέτες, ιερωμένους και άοκνους εργάτες της Εκκλησίας του Χριστού, τους άξιους ιερείς μας, παλιούς και νέους, που λόγω περιορισμένου χώρου λεπτομερώς δεν τους ανέφερα.
Επίσης ζητώ συγγνώμη, αν ακούσια παρέλειψα κάποιους ιεροψάλτες και παρακαλώ τους αγαπητούς αναγνώστες να μας τους θυμίσουν. Σας ευχαριστώ. Ξανθίππη Αγρέλλη
