Άφθονα είναι τα έθιμα που συναντούμε στη ζωή των κατοίκων της Κω κατά το μήνα Σεπτέμβριο. Σταχυολογούμε τα σημαντικότερα απ’ αυτά, που παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον για κάθε φιλίστορα αναγνώστη. Ξεκινώντας απ’ την 1η Σεπτεμβρίου, που η Εκκλησία όρισε ως αρχή του χρόνου (Αρχή της Ινδίκτου) και οι ζευγάδες της Κω θεωρούσαν σαν την έναρξη της γεωργικής χρονιάς ονομάζοντάς την «Αρκιχρονιά», αναφέρουμε την ακόλουθη εθιμογραφία. Το βράδυ της παραμονής της αρκιχρονιάς (31 Αυγούστου) οι ζευγάδες «αστρονομούσαν» ένα μεγάλο σπορικό καρπούζι, που το άφηναν όλη τη νύχτα στο δώμα του σπιτιού τους μαζί μ’ ένα ρόδι κι ένα κεφάλι σκόρδου. Το πρωί και πριν να φέξει ο ήλιος κατέβαζαν τα αστρονομημένα απ’ το δώμα και κυλούσαν το καρπούζι μέσα στη μισοσπιτιά, για να «κυλάει όλο το χρόνο η ευτυχία μέσα στο σπίτι». Το ρόδι και το σκόρδο τα κρεμούσαν στο εικονοστάσι μέχρι την ημέρα της σποράς. Στη Χώρα της Κω αστρονομούσαν μαζί με το ρόδι και το σκόρδο κι ένα τσαμπί σταφύλι. Το έθιμο αυτό παραλλάσσει στο Πυλί, όπου πρόσθεταν ένα κυδώνι κι ένα καρύδι βαμβακιού, ενώ στο Ασφενδιού το σταφύλι ήταν μαύρο, «πληθερό», δηλ. χρησιμοποιούσαν ένα μέρος απ’ το κλήμα, που κάνει μαύρα σταφύλια και ήταν πιο καρποφόρο απ’ τα άλλα κλήματα.
Ανήμερα της «Αρκιχρονιάς», πρωί-πρωί, πριν ακόμα βγουν οι πρώτες ακτίνες του ήλιου, γυναίκες και παιδιά της πόλης Κω κρατώντας χάλκινα δοχεία και την αρμαθιά των αστρονομημένων καρπών της προηγούμενης και της νέας χρονιάς, έβγαιναν απ’ τα σπίτια τους και κατευθύνονταν προς το γιαλό. Εκεί πετούσαν τους καρπούς της προηγούμενης χρονιάς και βουτούσαν τους νέους καρπούς στη θάλασσα. Έβρεχαν τα πρόσωπά τους με θαλασσινό νερό, έπαιρναν από σαράντα κύματα νερό στα δοχεία τους, μάζευαν απ’ την ακροθαλασσιά «κουχλάκια» (βότσαλα) και ξεκινούσαν για τον Πλάτανο του Ιπποκράτη. Άνοιγαν τότε τα χέρια τους κι αγκάλιαζαν τον πελώριο κορμό του αιωνόβιου δέντρου, ενώ συγχρόνως απάγγελλαν δίστιχα, με τα οποία ευχόντουσαν να τους χαρίζει ο γερο-Πλάτανος «δύναμη από τη δύναμή του και χρόνια από τα χρόνια του!»,ενώ στα μικρά παιδιά έδιναν την ευχή: «Σ’ εσάς παιδιά ευχόμαστε χρόνια πολλά να ζήσετε και σαν το Πλάτανο της Κω να χιλιοκλωνίσετε!».
Επέστρεφαν ύστερα στα σπίτια τους, μόλις γλυκοχάραζε. Εκεί, μπροστά στο κατώφλι του σπιτιού τους και πριν ακόμα μπουν μέσα, σπούσε ο οικοδεσπότης το ρόδι, σαν σύμβολο ευτυχίας κι ευφορίας και το νερό της θάλασσας μαζί με τα βότσαλα «λαντουρούσε» (ράντιζε) σ’ όλους τους χώρους του σπιτιού και τις αυλές. Την ίδια μέρα στους ναούς του νησιού τελείται λειτουργία και οι παπάδες αγιάζουν τα σπίτια των ενοριών τους.
Στις γιορτές και τα πανηγύρια του μήνα αυτού εντάσσονται τα Γενέθλια της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου), που γιορτάζονται στην Καρδάμενα. Στο προαύλιο της εκκλησιάς μετά τη λειτουργία ετοιμάζονται τραπέζια, όπου οι προσκυνητές τρώνε, πίνουν κι έπειτα χορεύουν κάτω απ’ τους γλυκούς ήχους του βιολιού και του λαούτου, ενώ ο Επίτροπος του ναού με την «κούππα» (κύπελλο) στο χέρι μαζεύει χρήματα απ’ τον πρώτο χορευτή, κάθε φορά που θα βρεθεί μπροστά, προσφέροντάς του συνάμα κι ένα ποτό, συνήθως ρακί.
Στις 15 Σεπτεμβρίου αρχίζουν τα λεγόμενα «πουζγουννίκια» (από το τουρκ. bozgun, με διφορούμενες έννοιες), που αποτελούν μια απ’ τις σημαντικότερες περιόδους του γεωργικού βίου. Γιατί σειρά αγροτικών ασχολιών γίνεται εκείνη την εποχή, όπως το μάζεμα των σησαμιών, του βαμβακιού, το χάλασμα των κήπων, το κόψιμο των καρπουζιών και πεπονιών (ώριμων και μη), το πάχτωμα των χωραφιών, η εξόφληση των λογαριασμών των ζευγάδων, ακόμα και η τέλεση πολλών γάμων. Γίνεται τέλος το αποτρύγημα των αμπελιών και η παραγωγή των μαύρων κυρίως και γλυκών κρασιών της χρονιάς, του «πετουμεζιού», των σταφίδων, που κάνουν από διαλεγμένο «χοντρόρουο» ροζακί σταφύλι της Κω, του «ρουτσελλιού», ενός είδος γλυκίσματος που γίνεται από κυδώνια, κομμάτια κόκκινου κολοκυθιού, καρπουζόφυλλα και άλλα, βρασμένα καλά μέσα στο πετμέζι. Το γλύκισμα αυτό διατηρούν οι νοικοκυρές της Κω μέσα σε βάζο όλο το χειμώνα, για να το προσφέρουν στους επισκέπτες τους. Φτιάχνουν επίσης το ρακί και το ξίδι, που βγάζουν απ’ τα «τσούκχουα (δηλαδή τα στέμφυλα).
