Πρόσφατα κυκλοφόρησε από το Κέντρο Ερευνών & Εκδόσεων η Αρχειακή Συλλογή με τον γενικό τίτλο «Μουσικός Θησαυρός της Κω» του συμπατριώτη μας Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή.
Ο Μανόλης Χατζηγιακουμής θεωρείται από τους σημαντικότερους σύγχρονους κλασικούς φιλολόγους, νεοελληνιστές και μουσικούς ερευνητές της χώρας μας και είναι βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών με το Αριστείο των Γραμμάτων.
Το έργο του είναι πλούσιο και εκτείνεται από τον Όμηρο και τον Σολωμό (έχει το προσωνύμιο του «σολωμιστή») έως την εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική, πτυχιούχος γαρ βυζαντινής μουσικής (επιπλέον, κάτοχος διπλώματος μουσικοδιδασκάλου και κάτοχος πτυχίου ευρωπαϊκής μουσικής). Παράλληλα, πολλοί τον γνωρίζουν και ως τον αυστηρό και επίμονο καθηγητή να προετοιμάζει κάθε χρόνο νέα παιδιά για την είσοδό τους στο πανεπιστήμιο.
Σκοπός του νέου έργου του είναι η διάσωση της παραδοσιακής μουσικής της Κω. Ακολουθώντας το πάθος του για τη διάσωση της αυθεντικής φωνητικής λαϊκής μουσικής παράδοσης της Κω, μας παραδίδει μία από τις πιο σημαντικές και ενδιαφέρουσες καταγραφές του λαϊκού προφορικού λόγου με 200 περίπου διαφορετικούς σκοπούς, ελάχιστοι από τους οποίους επιβιώνουν σήμερα.
Από παιδί, όπως σημειώνει ο ίδιος στα προλεγόμενα του βιβλίου του, τα ακούσματα, σκοποί και τραγούδια, του γάμου, μοιρολόγια και θρήνοι, κάλαντα, αποκριάτικα και σατυρικά, άσματα αφηγηματικά, στιχοπλακιές, οργανικά, χορευτικά, μιλούσαν στην ψυχή του.
Έτσι, όταν, από «αγαθή συγκυρία», όπως σημειώνει και πάλι ο ίδιος, βρέθηκε στα χέρια του ένα ερασιτεχνικό φορητό μαγνητόφωνο (Grundig TK 23), έκρινε ότι ήταν η ευκαιρία του να καταγράψει για να μείνουν αυτά που τον συγκινούσαν τόσο πολύ. Ξεκινώντας, λοιπόν, από το χωριό που γεννήθηκε, το Πυλί, και στη συνέχεια την Αντιμάχεια και την Καρδάμενα, μέχρι την Κέφαλο, το Ασφενδιού, το χωριό της μητέρας του, και την Πόλη της Κω, άρχισε να συγκεντρώνει το υλικό του ζωντανά, τραγουδισμένο από τα χείλη των κατοίκων. Οι ηχογραφήσεις πραγματοποιούνταν στους φυσικούς χώρους των αφηγητών και αφηγητριών (στα σπίτια και στις αυλές ). Όλα, δηλαδή, ιστορούνται και τραγουδιούνται μπροστά στο μικρόφωνο, όπως ακριβώς τα έλεγαν όταν ήταν μόνοι τους, στο οικείο τους περιβάλλον. Η συνολική διάρκεια των ηχογραφήσεων είναι περίπου 30 ώρες και απλώνονται στη χρονική περίοδο 1964-1968.
Μέσα σε αυτές καταγράφηκε όλη η ζωντανή φωνητική παράδοση του νησιού μας σε όλες της τις εκφράσεις, απλοί σκοποί και τραγούδια, του γάμου, κάλαντα και θρήνοι, μοιρολόγια, παιδικά, σατυρικά, αποκριάτικα, στιχοπλακιές, άσματα ιστορικά και αφηγηματικά, μουσικές εκδοχές του Ερωτόκριτου, οργανικά, χορευτικά, και άλλα. Και όλα αυτά στα χείλη όλων, στη δουλειά, στο δρόμο, στις «ποσπερίδες» (κυρίως τις μακριές νύχτες του χειμώνα), στις ειδικές εκδηλώσεις της ζωής, στις παρέες, στους γάμους, στις κηδείες, στους επίσημους εορτολογικούς κύκλους, σε κάθε χαρούμενη στιγμή της ζωής ή στιγμή θλίψης.
Από το υλικό αυτό της ηχογράφησης, καταρτίστηκε η Αρχειακή Συλλογή των 12 CD με τον γενικό τίτλο «Μουσικός Θησαυρός της Κω» συνολικής διάρκειας 11 ωρών, 25 λεπτών και 22 δευτερολέπτων. Αυτά τα CD κυκλοφορούν σε μια πολυτελή κασετίνα και συνοδεύονται με βιβλίο στο οποίο περιλαμβάνονται τα κείμενα, οι αναγκαίες πληροφορίες για τους αφηγητές και αφηγήτριες, μουσικολογικά σχόλια και λεξιλόγιο για ιδιωματισμούς.
Τα δύο πρώτα CD περιέχουν περίπου 60 σκοπούς και τραγούδια. Ανάμεσα σ’ αυτά είναι το «Μέρα μέρωσε», το «Δυοσμαράκι», η «Περβολαριά», η «Μπεναγιούλα», η «Ροδοσταμένη», η «Κορδελιάστρα», το «Χίλια καλώς ορίσατε», η «Βάρκα», η «Γιόλα», το «Έρημε ψεύτικε ντουνιά», «Τί έχουν τα ματάκια σου», το «Παραπονιάρικο», και άλλα, τραγουδισμένα από αυθεντικούς ερμηνευτές της εποχής, όπως ο Σταύρος Σακελλάρης, η Στεργούλα Ιπποκράτη Χαζηγιακουμή-Ρόκκου, η Χαριτωμένη Γιαλίζη, η Μαρία Παρζακώνη, η Χαρίκλεια Μαχαιρά, ο Στέλιος Χαζηπέτρος, από το Πυλί, ο Νικόλας Αυγουλάς, η Αγγελικώ Σακέλλη, από την Αντιμάχεια, ο Χρήστος Παναγιώτου, ο Ζαχαρίας Ψύρρης, ο Μηνάς Χαζηστεφανής, ο Αντώνης Γερασκλής, ο Φίλιππος Σακελλαρίδης, από την Καρδάμενα, ο Ασφενδιανός Στέργος Χαζηνικολάου, κ.ά.
Στο 3ο CD περιέχονται τραγούδια «Του γάμου και Μοιρολόγια»
Στο 4ο CD περιέχονται «Κάλαντα και Θρήνοι». Εδώ ακούγονται μικρά παιδιά σε Καρδάμενα και Πυλί να ψάλλουν τα αυθεντικά κώτικα κάλαντα (Θα εκπλαγούν ο Βαληνάκης ο Ηλίας, ο Στέργος Κουτσουμπάρης και ο ξάδερφός μου ο Νικολιός Χατζηνικολάου, εάν δεν το ξέρουν ακόμη!)
Στο 5ο CD περιέχονται «Σατυρικά - Αποκριάτικα - Παιδικά».
Στα επόμενα πέντε CD (6ο – 10ο) περιέχονται σαράντα (40) περίπου στιχοπλακιές, εκφωνούμενες από γυναίκες και άντρες από όλα τα χωριά και την πόλη της Κω, οι οποίες/οι καταγράφονται ονομαστικά, όπως Ζαφείρα Ζάρακα, Κατέ Δρόσου, Παναγιώτα Καρούτσου, Στεργούλα Διακογιάννη, από το Πυλί, Άννα Πλαγγέτη, Μαριγώ Ρούσου, από Καρδάμενα, ιερομόναχος Λεόντιος, από την Αντιμάχεια, Φιλίνα Κασιώτη, Στεργούλα Παπασεβαστού, από Κέφαλο, Διονυσία Σαμαρά, από την πόλη της Κω, κ.ά.
Στο 11ο CD περιέχονται «Άσματα αφηγηματικά και ο Ερωτόκριτος».
Στο 12ο CD περιέχονται οργανικά-χορευτικά μέρη, τα οποία συνοδεύονται με αντίστοιχα τραγούδια ( βιολί Αντώνης Κουλιάς - λαούτο Μιχάλης Τσαμπουνιάρης, τραγούδι Μιχάλης Τσαμπουνιάρης και Χαριτωμένη Γιαλίζη),
Η σημασία του συνολικού αυτού Υλικού, πρέπει να θεωρείται σήμερα ανεκτίμητη. Όπως εξηγεί ο δημιουργός του έργου « η δεκαετία της ηχογράφησης ήταν για την Κω (όπως και για ολόκληρη τη Δωδεκάνησο) μια ιστορικά «παραδοσιακή» ακόμη εποχή. Η έως πρόσφατα τότε μακραίωνη ξενική κατάκτηση (Οθωμανική ως το 1912 και Ιταλική στη συνέχεια ως το 1943), επιπλέον η μεγάλη, και δυσπρόσιτη, απόσταση από το εθνικό κέντρο μετά την Ενσωμάτωση (1948) κράτησε τον τοπικό προφορικό πολιτισμό εξαιρετικά ζωντανό, αυθεντικό, και αναλλοίωτο. Σ’ αυτό βοήθησε αποτελεσματικά και ο κλειστός αγροτοκτηνοτροφικός χαρακτήρας του νησιού, με τον σχετικό παραγωγικό του πλούτο και την ανάλογη βιοτική αυτάρκεια. Ένα άλλο στοιχείο, το οποίο πρέπει επίσης να αξιολογηθεί ιδιαίτερα για την περίπτωση, είναι η μεγάλη εγγύτητα της Κω με την Μικρασιατική Ακτή (στον μυχό του ομώνυμου Κόλπου, απέναντι ακριβώς από την αρχαία Αλικαρνασσό, το σημερινό Πετρούμι για εμάς τους ντόπιους, Bodrum για τους Τούρκους) και η σταθερή και αδιάλειπτη επικοινωνία, ως την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, με τον εκεί ανθοφορούντα Ελληνισμό, και ιδιαίτερα με το ονομαστό αστικό του κέντρο τη Σμύρνη. Τα γεωφυσικά και ιστορικά αυτά δεδομένα βοήθησαν να διατηρηθεί στην Κω ένας μεγάλος, διαρκώς εμπλουτιζόμενος, προφορικός πολιτισμός (ιδιαίτερα ο μουσικός) ως τα σύγχρονα χρόνια, με βαθιές παράλληλα ρίζες, και πλούσια κατάλοιπα, που φτάνουν ως το ύστερο Βυζάντιο»
Αυτά, λοιπόν, τα δημοτικά τραγούδια εκείνης της εποχής, προφορικά, χωρίς γραμμένη μουσική και με τους στίχους και τις ιστορίες που διηγούνται να μεταφέρονται από στόμα σε στόμα, κινδυνεύουν να χαθούν σήμερα. Γι’ αυτόν τον λόγο οι ηχογραφήσεις του είναι πραγματικά πολύτιμες για τη μουσική ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας μας. Η Συλλογή του μας παρέχει ένα ανυπολόγιστης αξίας υλικό, τόσο για να πατήσει η μουσική παιδεία του τόπου μας όσο και για να αξιοποιηθεί, διότι στην παρούσα Αρχειακή Συλλογή αποθησαυρίζεται μια αυτούσια αυθεντική φωνητική μουσική παράδοση στην οποία συμπυκνώνονται διακόσοι (200) περίπου διαφορετικοί «σκοποί», από τους οποίους πλέον ελάχιστοι σώζονται σήμερα στην τοπική μας παράδοση. Έχουμε, δηλαδή, μια ιστορική κατάθεση εδώ, μία παρακαταθήκη, ένα πραγματικό επί της ουσίας εθνικό Μνημείο και εθνικό Κειμήλιο.
Ο Μανόλης Χατζηγιακουμής μέσα από το έργο του ενισχύει την τοπική συλλογική ταυτότητα και μνήμη μας και τιμά όλους τους επώνυμους και ανώνυμους εκπροσώπους της ελληνικής δημοτικής μουσικής, διότι πέραν της ενίσχυσης της συλλογικής μνήμης, η αξία της προσπάθειάς του είναι εθνική αλλά και διεθνής, καθώς συμβάλλει στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας μας.
Η παραδοσιακή μουσική είναι ένα ζωντανό και αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτισμού και της κουλτούρας μας. Είναι μέρος της ταυτότητάς μας. Δεν είναι ούτε μουσειακό είδος, ούτε γερασμένος πρόγονος που αργοπεθαίνει. Υπάρχει μέσα μας έτσι όπως διασώθηκε εδώ και χιλιάδες χρόνια με πάρα πολλές προσθαφαιρέσεις και προσμίξεις για να μας διδάσκει, να μας ψυχαγωγεί, να μας εμπνέει και τώρα και στο μέλλον. Η παραδοσιακή μας μουσική αλλά και τα ήθη και τα έθιμά μας, μας συνδέουν απευθείας με τους προγόνους μας. Όταν αρνείσαι το ποιος είσαι συνήθως τα αποτελέσματα δεν είναι καλά. Δεν είναι κρίμα να χαθεί αυτή η γνώση απλά και μόνο γιατί έχουμε άλλα «καλύτερα» πράγματα να κάνουμε; (π.χ. τηλεόραση, βιντεοπαιχνίδια, κινητά κλπ).
Η παραδοσιακή μας μουσική έχει μεγάλη αξία και πρέπει να αντιμετωπίζεται με σεβασμό δεδομένου ότι είναι πολλών εκατοντάδων ετών. Σήμερα, για παράδειγμα, για να πείσει ένας φίλος της κλασικής μουσικής κάποιον που δεν ξέρει από αυτή για την αξία της, θα του πει: «Ρε συ, ο Μότσαρτ αυτά τα έγραψε πριν δυόμιση αιώνες και συνεχίζουν να τα ακούνε». Εμείς έχουμε τραγούδια της παραδοσιακής μας μουσικής που πλέον δεν μπορούμε να ξέρουμε πόσο παλιά είναι. Οι θρήνοι ενδεχομένως να γράφτηκαν λίγο μετά την Άλωση, κάποια άλλα να είναι παλαιοτέρα (άρα πολύ πιο πριν από την «ποιοτική» κλασική μουσική). Πόσο μεγάλη αξία, επομένως, πρέπει να έχουνε τα παραδοσιακά μας τραγούδια για εμάς τους Έλληνες; Τεράστια!
Ο μεγάλος Άγγλος δραματουργός Γουίλιαμ Σαίξπηρ είχε πει: « Αν η μουσική είναι η τροφή της αγάπης, παίξε κι άλλο». Θα τον παραφράσω και θα πω: Αν η παραδοσιακή μουσική είναι η τροφή της αγάπης για τον τόπο σου, παίξε κι άλλο.
Αυτό κάνει και ο Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής με τη Συλλογή του!
Αυτό πρέπει να κάνουμε όλοι μας!
Αλκιβιάδης Μ. Χατζηνικολάου
Δρ. Πανεπιστημίου Αιγαίου
