Σε ένα χρόνο από σήμερα οι δήμοι της Ελλάδας θα κληθούν να εφαρμόσουν το σύστημα «Πληρώνω όσο πετάω» γνωστό στη διεθνή κοινότητα ως «pay-as-you-throw» (PAYT) με στόχο τη βέλτιστη διαχείριση των απορριμμάτων με την εμπλοκή όσων τα παράγουν. Πρόκειται για μία μεταρρύθμιση που εισήχθη στο ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο πριν από λίγους μήνες και αποτελεί ουσιαστικά ένα οικονομικό εργαλείο το οποίο εφαρμόζει την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» χρεώνοντας τους κατοίκους των δήμων ανάλογα με την ποσότητα των αποβλήτων που παράγουν και στέλνουν προς διαχείριση σε τρίτους.
Μέσω του συγκεκριμένου μέτρου δίνεται η δυνατότητα στους Δήμους να χρεώνουν χαμηλότερα δημοτικά τέλη σε όλους όσοι παράγουν λιγότερα απόβλητα ή/και ανακυκλώνουν περισσότερο. Πρόκειται για μια πολιτική κυκλικής οικονομίας που χρεώνει τους καταναλωτές για την ποσότητα των σκουπιδιών που πετούν και αποτελεί μία από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους που επιστρατεύουν οι κυβερνήσεις για τη μείωση των απορριμμάτων, τον έλεγχο του κόστους διάθεσης των απορριμμάτων και την παροχή κινήτρων στους κατοίκους να συμμετέχουν σε προγράμματα ανακύκλωσης και κομποστοποίησης. Βασίζεται στην ιδέα ότι μόλις τα νοικοκυριά αρχίσουν να πληρώνουν απευθείας για τις υπηρεσίες απορριμμάτων, τείνουν να μειώνουν γρήγορα τις ποσότητες που πετούν.
Στην Ελλάδα, το συγκεκριμένο σύστημα θα καταστεί υποχρεωτικό για όλους τους Δήμους με πληθυσμό άνω των 100.000 κατοίκων από την 1η Ιανουαρίου του 2023 και άνω των 20.000 κατοίκων από την 1η Ιανουαρίου 2028. Αυτό σημαίνει ότι μέσα στο επόμενο 12μηνο οι δήμοι και η κυβέρνηση θα πρέπει να αποκτήσουν τις κατάλληλες υποδομές για να εφαρμοστεί σωστά και με δίκαιο τρόπο το μέτρο ενώ οι καταναλωτές καλούνται να υιοθετήσουν μια νέα κουλτούρα όσον αφορά στην παραγωγή αποβλήτων και την ανακύκλωση.
Η πρακτική αυτή εφαρμόζεται εδώ και αρκετά χρόνια σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις με κάποια από τα πιο επιτυχημένα παραδείγματα να εντοπίζονται στη Γερμανία, την Ιταλία και το Βέλγιο. Το PAYT στην Ιταλία έχει επιτύχει υψηλά ποσοστά ανακύκλωσης και σημαντική μείωση των απορριμμάτων. Στο Βέλγιο, εφαρμόστηκε ένα σύστημα με προπληρωμένες σακούλες όπου λαμβανόταν υπ’όψιν το βάρος και παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση του ποσοστού της ανακύκλωσης το οποίο προσέγγισε το 71%. Στην Ολλανδία όπου εκτός των άλλων τα κίνητρα ανακύκλωσης είναι ισχυρά, μέσω της ίδιας προσέγγισης μειώθηκαν τα απόβλητα κατά 37%. Αλλά και στις ΗΠΑ, στη Μασαχουσέτη, για παράδειγμα, οι πόλεις μέσω του pay-as-you-through παρήγαγαν κατά μέσο όρο 30% λιγότερα απορρίμματα ανά νοικοκυριό το 2020 σε σχέση με τις πόλεις που δεν χρησιμοποίησαν αυτή την προσέγγιση.
Παράγοντες που μπορούν να δυναμιτίσουν την επιτυχία του "Πληρώνω όσο πετάω"
Όμως αυτή η στρατηγική μπορεί να επιφέρει αμφιλεγόμενα αποτελέσματα καθώς σε πολλές πόλεις του εξωτερικού που ήδη έχει εφαρμοστεί εγείρονται θέματα παράνομου dumping (δηλαδή παράνομο άδειασμα αποβλήτων με σκοπό την αποκόμιση οικονομικού πλεονεκτήματος), κοινωνικής αδικίας, δυσχέρειας ορθής εφαρμογής και αξιοποίησης των θετικών αποτελεσμάτων λόγω υψηλού, τελικά, κόστους υλοποίησής της, έλλειψης εξειδικευμένων οργανισμών/εταιρειών, έλλειψης πολιτικής βούλησης και μειωμένων ποσοστών δέσμευσης από την πλευρά των πολιτών.
Επικοινωνιακά, το πολιτικό στοίχημα είναι να μην εκληφθεί ως ένα είδος φοροεισπρακτικού μέτρου αλλά ως μια παρέμβαση για την προστασία του περιβάλλοντος και την αξιοποίηση των αρχών της κυκλικής οικονομίας. Μια σοβαρή ανησυχία είναι ότι εάν οι τοπικές αρχές δεν διαχειρίζονται προσεκτικά τα εν λόγω προγράμματα, μπορεί να καταστούν δαπανηρά για τα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος. Για να αποφευχθεί αυτό, πολλές κοινότητες προσφέρουν εκπτώσεις ή δωρεάν σακούλες σε ηλικιωμένους και πολίτες που ανήκουν σε χαμηλές εισοδηματικές κατηγορίες χαμηλού εισοδήματος.
H ανακύκλωση αποτελεί βασικό πυλώνα του PAYT αλλά αυτό απαιτεί επαρκείς υποδομές και ετοιμότητα από την πλευρά των ελληνικών δήμων και στόχους για υψηλότερα ποσοστά. Όπως αναφέρει πρόσφατη έρευνα, οταν συνδυάζεται με καλά ανεπτυγμένα συστήματα για τη συλλογή των διαφορετικών κλασμάτων αποβλήτων καθώς και με ένα καλό επίπεδο ευαισθητοποίησης των πολιτών, η απόδοσή του είναι συχνά υψηλή. Ομοίως, δεν πρέπει να λησμονείται ότι, ενώ η PAYT απευθύνεται σε ένα ευρύ φάσμα πολιτών με διαφορετικά επίπεδα ευαισθητοποίησης, τα συστήματα κινήτρων ανακύκλωσης έχουν τον μεγαλύτερο αντίκτυπο στους χρήστες με υψηλό επίπεδο ευαισθητοποίησης.
Η δυνατότητα εφαρμογής του «Πληρώνω όσο πετάω» είναι πιθανό να επηρεαστεί και από γεωγραφικούς παράγοντες. Για παράδειγμα, σε μία χώρα με ζεστό κλίμα, η συχνότητα συλλογής βιολογικών αποβλήτων πρέπει να είναι υψηλότερη για λόγους υγιεινής, κάτι το οποίο μπορεί να συνεπάγεται υψηλότερα κόστη συλλογής.
Όπως αναφέρει σχετική έρευνα του ακαδημαϊκού Johanes Paul, «η βελτίωση της αποτελεσματικότητας του διαχωρισμού και συλλογής ανακυκλώσιμων είναι προτεραιότητα για τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης εάν θέλουν να συμμορφωθούν με τους γενικούς στόχους ανακύκλωσης έως το 2030. Η εφαρμογή των σχημάτων PAYT, παράλληλα με την ανάπτυξη των κατάλληλων υποδομών, της ευαισθητοποίησης και άλλων πολιτικών για την κυκλική οικονομία, θα συμβάλουν στην επιτυχή έκβαση του εγχειρήματος».
